حکایت خشکیدگی چشمه‌های ۱۷۰۰ ساله طاق بستان؛ چاه‌های مجاز و غیرمجاز تاریخ ساسانی را بلعیدند
چشمه‌های طاق بستان کرمانشاه که بخشی از هویت تاریخی این اثر ملی هستند، پس از چند ماه دست و پنجه نرم کردن با کم‌آبی، خشک شدند. مدیرعامل مؤسسه یاران سبز ژینگه علت خشک شدن آب این چشمه را وجود چاه‌های عمیق در اطراف طاق بستان می‌داند. به گفته افشین عبداللهی‌نژاد، حدود 150 چاه عمیق تا قبل از سال 94 شناسایی شده بود.
نیلوفر منصوری: به گفته افشین عبداللهی‌نژاد، حدود ۱۵۰ چاه عمیق تا قبل از سال ۹۴ شناسایی شده بود. کارشناسان آشنا با منطقه نیز که تمایلی به افشای هویت خود ندارند بر همین گفته تأکید می‌کنند. مدیر آب منطقه‌ای کرمانشاه اما از پاسخ به سؤالات خبرنگار «ایران» امتناع می‌کند. مدیرکل میراث فرهنگی نیز در صحبت‌هایی تناقض‌آمیز، خشک شدن چشمه طاق بستان را به تغییر اقلیم ارتباط می‌دهد. با وجود این معاون منابع محیط طبیعی و تنوع زیستی کرمانشاه از وجود ۷ هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان برای هدررفت آب یاد می‌کند.
نگرانی برای ثبت جهانی
خشک شدن چشمه طاق بستان این نگرانی را برای فعالان میراث فرهنگی به وجود آورده که ممکن است ثبت جهانی این اثر تاریخی با مشکل جدیدی روبه رو شود اما مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمانشاه در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: خشک شدن چشمه‌های آب طاق بستان کرمانشاه نمی‌تواند در روند ثبت جهانی این اثر خللی ایجاد کند.
طبق گفته محمدرضا سهیلی، این چشمه‌ها قبلاً هم در دوره‌های گذشته، سابقه خشک شدن داشته و دوباره پرآب شده‌اند. طبق روالی که داشته‌اند دوباره جوشیده و پرآب خواهند شد.
او که خشکیدن چشمه‌ها را به خشکسالی و کمبود بارندگی در سال‌جاری ارتباط می‌دهد، به همکاری با شهرداری و بخش خصوصی اشاره می‌کند و می‌گوید: قصد داریم با لوله‌کشی از چاه‌های اطراف، دریاچه و محوطه طاق بستان را همیشه زیبا نگه داریم.
گفته‌های سهیلی در حالی است که مدیرکل سابق میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه چند ماه قبل در گفت‌و‌گو با روزنامه جهان صنعت درخصوص خشکیده شدن چشمه‌های ۱۷۰۰ ساله طاق بستان گفته بود که یکی از اصلی‌ترین دلایل خشک شدن این چشمه‌ها وجود چاه‌های مجاز و غیرمجاز بیش از اندازه در اطراف طاق بستان است.
۷ هزار حلقه چاه غیرمجاز
معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی اداره حفاظت از محیط زیست استان کرمانشاه نیز از وجود ۷ هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان پرده برمی دارد و به «ایران» می‌گوید: علاوه بر چاه‌های غیرمجاز، اجاره سالانه زمین‌ها و چاه‌ها، برداشت بی‌رویه آب، نحوه توزیع جمعیت و صنایع، الگوهای کشت در کشاورزی و… در این زمینه تأثیرگذار هستند که باید مطابق و هماهنگ با مدل‌های آمایش سرزمین تغییر کند و اصلاح شود.
فرشاد فتاحی با اشاره به اینکه بعضی از کشاورزان زمین‌های خود را در اختیار کشاورزان دیگر شهرها برای کشت‌های پرمصرف آبی قرار می‌دهند، این کار را رویه‌ای نامناسب برای استفاده بهینه از منابع آبی عنوان می‌کند.
او می‌گوید: طی سال‌های گذشته، میزان بارندگی از متوسط سالانه ۴۸۰ میلی متر، به زیر ۳۰۰ میلیمتر در سال‌جاری تقلیل یافته است که مناسب‌ترین راه برای احیای تالاب‌ها و چشمه‌ها مدیریت منابع آب زیرزمینی و چاه‌ها است.
شناسایی ۱۵ حلقه چاه عمیق در اطراف طاق‌بستان
درحالی که فرشاد فتاحی چاه‌های غیرمجاز را حدود ۷ هزار حلقه چاه می‌داند، مدیرعامل مؤسسه یاران سبز ژینگه با تأکید بر این گفته از وجود بیش از ۱۵ حلقه چاه در اطراف طاق بستان خبر می‌دهد و به «ایران» می‌گوید: پشت کوه طاق بستان، به زمین‌های کشاورزی تبدیل شده است. زمین‌های زیاد کشاورزی در قسمتی از این منطقه (تنگه کنشت) وجود دارد که به مردم سالانه اجاره داده می‌شود.
افشین عبداللهی‌نژاد می‌گوید: در سال ۹۴ که عضو کمیته نجات طاق بستان بودم، حدود ۱۵۰ حلقه چاه عمیق شناسایی کرده بودیم و همان زمان هم اعلام کردیم و ستادی در این زمینه تشکیل شد.
این فعال محیط زیست می‌گوید: در این زمینه میراث فرهنگی هم مقصر است زیرا در بازسازی‌های بی‌برنامه‌ای که انجام گرفت منابع بسیاری هدر رفت و حتی مسیر چشمه را در پاکسازی تغییر دادند.
عبداللهی‌نژاد می‌گوید: علاوه بر حفر و ساخت و سازهای غیرمجاز، انحراف و تغییر مسیر رودخانه‌ها در اثر عوامل جوی و انسانی نیز بی‌تأثیر نیست. در آن زمان استادان حوزه مدیریت آب که در کمیته فعال بودند اعلام داشتند که تغییر مسیر زیرزمینی آب موجب کور شدن چشمه می‌شود. اکنون لایه‌های زیرین آب‌های زیرزمینی خالی شده‌اند و بیشترین دلیل آن برداشت آب‌های زیرزمینی در پشت کوه طاق بستان است.
تأثیر دخل و تصرفات گذشته
ملیحه مهدی‌آبادی، مدیر سابق پایگاه میراث جهانی بیستون و پایگاه طاق بستان نیز در رابطه با دلایل خشکیده شدن چشمه طاق بستان، به «ایران» می‌گوید: هرچند خشکسالی و بارش کم در فصل پاییز در خشک شدن فصلی دریاچه بسیار تأثیرگذار است؛ اما اقداماتی که در سال‌های گذشته در این محوطه انجام شد و دخل و تصرفاتی که صورت گرفت در این زمینه بی‌تأثیر نبوده است.
او نیز به مانند معاون محیط طبیعی محیط زیست کرمانشاه و دیگر فعالان منطقه، وجود چاه‌های عمیق غیرمجاز در منطقه و برداشت بی‌رویه آب در مسیر کانال‌های طبیعی تغذیه کننده آب چشمه‌ها و سراب(برکه) را عامل خشک شدن آب‌های محوطه تاریخی طاق بستان می‌داند.
او می‌گوید: در سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ کارهای غیرکارشناسی و غیرعلمی زیادی در محوطه طاق ها صورت گرفت. در مقابل طاق ها دریاچه‌ای بود که اکنون شبیه برکه شده است زیرا به ارتفاع ۳ متر خاکبرداری کرده و به تبع آن کفسازی و کانال‌های هدایت آب چشمه‌ها، دیواره‌های دریاچه مقابل نقش برجسته‌ها را تخریب کردند. کانال‌هایی که حتی زمانی با هدایت آب چشمه‌ها، بخشی از آب شرب شهر کرمانشاه را تأمین می‌کرد. اکنون آبی که در دریاچه نگهداری و توسط کانال‌ها هدایت و کنترل می‌شد رها شده و سریع تخلیه می‌شود. برای همین در فصل پاییز چشمه‌ها و سراب طاق بستان خشک می‌شوند.
مدیر سابق پایگاه میراث جهانی بیستون یکی از تأثیرهای این کمبود آب را در نابودی درختان قدیمی طاق بستان می‌داند و می‌گوید: برای رفع این مشکل در سال ۹۹ کمیته‌ای از متخصصین تشکیل شد. نظر اعضای کمیته، این بود که درختان ضلع شمالی دارای تنش خشکی هستند و درختان پایین دست هم به‌دلیل کم آبی دچار مشکلند و البته به این مشکلات خطر موریانه را هم باید افزود. به اعتقاد مهدی‌آبادی به خاطر توسعه بی‌رویه پاره شمالی شهر کرمانشاه و همچنین اقدامات غلط در محوطه مقابل طاق ها و حفر چاه‌های عمیق اطراف طاق بستان این چشمه خشک می‌شود.
تلاش‌های «ایران» در همین زمینه برای گفت‌و‌گو با مدیر آب منطقه‌ای کرمانشاه بی‌نتیجه ماند و پاسخی نیافت.
انتهای پیام
