سنگ نگارۀ «سَرمشهد»، نمود اِقتدار شاهنشاه ساسانی

به گزارش اشکان نیوز ، کارشناسان سنگ نگاره ها را سندی زنده و گویا به شمار می آورند که رویدادهای گوناگون روزگاران گذشته را به نمایش می گذارد. همچنین سنگ نگاره ها کتابی گویا هستند که ما را با رُخدادهای تاریخی در گذشته های دور و روزگار باستان آشنا می کنند. به سخنی دیگر، سنگ نگاره های باستانی ما را با تاریخ اجتماعی، سیاسی و آیین های گذشتگان پاک نهادمان آشنا خواهند کرد. با بررسی سنگ نگاره ها به ویژه در دورۀ شکوهمند ساسانیان می توان با رُخدادهای گوناگون آن زمان همانند پیروزی ها، نبرد، تاج گذاری پادشاهان و آیین و باورهای ایرانیان و دیگر موارد آشنا شد. از سویی، با شناسایی و پژوهش بر روی سنگ نگاره ها که سندی دست اول و گویا و کهن به شمار می آیند، می توان به چگونگی زیست و آداب و آیین های بزرگان و پادشاهان و درباریان پِی برد. اما سنگ نگاره های دورۀ ساسانی به سبب اهمیت و پَراکنش آن در منطقه های گوناگون به ویژه در سرزمین پارس که خاستگاه ساسانیان بوده و همچنین وجود واپسین دودمان ایرانی در روزگار باستان از جایگاه ویژه ای نزد باستان شناسان و کارشناسان اَمر برخوردار است. از سویی، سنگ نگاره ها می تواند مورد بررسی و پژوهش دانش آموختگان رشته های دانشگاهی گوناگونی همانند تاریخ، پژوهش هنر، باستان شناسی و ادیان قرار گیرد. همچنین سنگ نگاره های ساسانی می تواند یکی از موضوع های مهم و جذاب برای پایان نامۀ دانشجویان رشته های باستان شناسی و تاریخ باشد.

در پایان با واکاوی و بررسی و پژوهش بر روی سنگ نگاره های ساسانی، می توان بیشتر با تاریخ اجتماعی، سیاسی، آداب و آیین ها و باورهای گذشتگان آشنا شد. زیرا سنگ نگاره ها کتاب گویای تاریخ و سندی زنده و آشکار به شمار می آیند.

سنگ نگارۀ ساسانی «سَرمشهد» کازرون

سنگ نگارۀ بهرام دوم ساسانی در شهر تاریخی «خَند جان» که امروزه به سَرمشهد نامدار شده است، جای دارد. این شهر گویا تا سَده های هشتم مَهی (قمری) پابرجا بوده و از شهرهای مهم در راه گذر بندرهای بازرگانی دریای پارس به سوی فلات مرکزی، بیشاپور، میان رودان (بین النهرین) و در پایان اروپا بوده است. همچنین آثار و بقایای فراوانی همانند بنای نامیده شده به کوشک بهرام و تل و تپه های بی شماری دیده شده که همگی حکایت از وجود بناهای دفن شده، دارند.

سَرمشهد در باختر(غرب) دهستان جِره یا گِره و در ۸۴ کیلومتری جنوب کازرون جای دارد. در درون روستا و بر روی صخرۀ کوهستان و نزدیک چشمۀ آبی (که هم اینک کامل خشک شده است) سنگ نگارۀ بهرام دوم و سنگ نبشته ای به دبیرۀ (خط) پهلوی ساسانی بر فراز آن تراشیده شده است که از آثار بسیار ارزشمند دورۀ ساسانیان به شمار می آید.

سنگ نگارۀ نام برده به درازای چهارمتر و ۵۰ سانتی متر و پهنای دومتر دربردارندۀ تصویر بهرام دوم، پنجمین شهریار ساسانی است. در سینۀ کوه همجوار تنگه که راه سَرمشهد به دشت سوخته و خرک و فاریاب و جمیله از آن می گذرد و چشمه ساری در کنار تنگ روان بوده است، صحنۀ پیکار بهرام دوم با دو شیر نر ایرانی تراشیده شده است. یکی از دو شیر کشته شده، بر روی زمین و پیش پای شاهنشاه افتاده است و شیر دیگر به گونۀ جست و یورش به شهریار ساسانی نقش شده است. شاهنشاه ساسانی خنجری را که در دست راست دارد به سینۀ شیر فرو برده است. پشت سر بهرام دوم، سه تَن (نفر) نمایان است که هم اینک نگاره های آن بسیار آسیب دیده و شناسایی آن ها کمی دشوار است. با این همه، فرد نخست کلاهی با نشان قیچی بر سر دارد و موهایش از زیر کلاه بافته شده و انگشت اِشارۀ خود را به نشان احترام به سمت شاه گرفته و دست چپ خود را نیز بر دستۀ شمشیر نهاده است. کارشناسان بر پایۀ نشان قیچی بر روی کلاه این فرد و همچنین سنگ نبشتۀ بر فراز سنگ نگاره، وی را کَرتیر، موبد بزرگ ساسانی می دانند. پشت سر موبد کَرتیر و فرد دوم، چهرۀ زنی آشکار است. وی لباسی بلند تا نوک پا بر تن دارد و دست راستش به سمت شاه دراز است و شهریار ساسانی با دست چپ خویش، او را گرفته است. «لوکونین» بانوی موجود را با سنجش کلاه وی با کلاه شاپوردُختَک همسر بهرام دوم با سکه های نوع دو بهرام دوم، شاپور دُختک و شهبانوی ایران معرفی می کند که درست است. فرد سوم نیز کمابیش همانند فرد نخست است. تنها تاج وی از بالا کمی جلو آمده و شاید بدون ریش بوده است. این نقش به سبب آسیب فراوان به درستی قابل شناسایی نیست. برخی او را جانشین شاهنشاه و بهرام سوم می دانند و برخی نیز وی را از بلندپایگان خاندان شاهی به شمار می آورند.

جامۀ بهرام دوم با چین خوردگی های زیبایی نقش شده است. تاج بهرام آراسته به نقش دوبال بر هر دوسو و گوی بسیار بزرگی بر بالای آن است. گوی بالای تاج در گوشۀ پایین سمت چپ سنگ نبشتۀ پهلوی که بر فراز مجلس تراشیده یاد شده، کَنده کاری شده است، قرار دارد. همچنین تاریخ تراش این سنگ نگاره را می توان میان سال های ۲۸۳ تا ۲۸۵ میلادی دانست.

مشکلات سنگ نگارۀ ساسانی سَرمشهد کازرون

سنگ نگارۀ بهرام دوم ساسانی در سَرمشهد کازرون، بیش از یک دهه است از دشواری های گوناگونی رنج می برد و کم تر مورد نگرش مسوولان و مدیران میراث فرهنگی و دیگر نهادهای فرهنگی و مدیریت شهری قرار گرفته است. عوامل بیولوژیکی (گل سنگ ها) در میان سنگ ها و نگارکَند (نقش برجسته) بهرام دوم رِخنه کرده و ترک هایی را بر روی یادگار ساسانیان پدید آورده است. همچنین با گذشت زمان و رسیدگی نکردن مسوولان اَمر، ترک و شکاف هایی که از گذشته وجود داشته، گسترده تر شده و رشد آن شتاب بیشتری گرفته است. رخنۀ عوامل طبیعی همانند باد، باران، آفتاب و تغییر دمای هوای شب و روز از دیگر دشواری های یادگار ساسانیان است. عوامل انسانی نیز رحمی به نگارکَند بهرام دوم نکرده و یادگاری نویسی هایی را از گذشته برجای گذاشته است. همچنین در بازدید میدانی نگارنده با خاکستر آتش ولگردان و معتادان در کنار و پایین کادر اصلی سنگ نگارۀ بهرام دوم رو به رو بوده ایم که با وجود فنس کشی گِرداگرد محوطۀ اثر که همین امسال انجام شده است، جای بَسی پرسش و شگفتی دارد.

تعرض به حریم درجه یک سنگارۀ ساسانی سَرمشهد کازرون

اما به تازگی و گویا در یک ماه گذشته و در حریم درجه یک سنگ نگارۀ بهرام دوم و بیرون از فنس کشی و چسبیده به آن، مالک ساختمان کوچکی که از پیش وجود داشته، دست به ساخت و سازهای تازه ای زده است. و گویا در حال ساخت منبع و مخزن آب است. همچنین لوله بسیار دراز و بزرگی را از درون فنس ها و عَرصۀ یادگار ساسانیان رد کرده که تخلفی آشکار به شمار می آید و دست اَندازی (تعرض) به یادگار ملی است. با این همه، نگارنده بر پایۀ خویشکاری (وظیفه) مسوولیت اجتماعی خود به ادارۀ کل میراث فرهنگی استان رفته و پیگیر داستان آن شده است. همچنین موضوع را تلفنی به رییس یگان حفاظت میراث فرهنگی شهرستان کازرون آگاهی داده و با فرستادن نگاره های (تصاویر) موجود خواستار پیگیری داستان و تعرض به حریم سنگ نگارۀ بهرام دوم در سَرمشهد شده است. سرانجام و به گفتۀ رییس یگان حفاظت میراث فرهنگی شهرستان کازرون، از دنبالۀ کار مالک خانۀ کوچکی که در حریم درجه یک سنگ نگارۀ بهرام دوم از گذشته بوده، پیشگیری شده و دنبالۀ کار بسته به درخواست طرح و تاییدیۀ آن از سوی میراث فرهنگی شهرستان کازرون است. همچنین بنا شده تا مالک هرچه زودتر لوله های آب را از درون عرصۀ یادگار ملی جمع کرده و اگر نیاز ضروری باشد با هماهنگی آن را از زیر زمین رد کند!

باستان شناسان سنگ نگارۀ بهرام دوم در سَرمشهد را یکی از مهم ترین و بی همتاترین سنگ نگاره های ساسانی کشور می دانند که به این روش و شیوه تراشیده شده است و برای نخستین بار در ایران پادشاه را به همراه خانواده درحال شکار شیر نشان می دهد که همین اَرزش آن را دوچندان کرده است. یکی از زیبایی ها و ویژگی های این نگارکَند، همراهی خانواده شاهی در شکار است که شاهنشاه ساسانی بهرام دوم، برای نخستین بار در ایران از این روش بهره گرفته است. از سویی و به باور کارشناسان در این سنگ نگاره به گونۀ نمادین، شاهنشاه ساسانی پاسداری از خاندان شاهی و آیین ایرانی مَزدیَسنا (دین زرتشت) را یادآوری می کند. زیرا در پشت سر پادشاه، جانشین، شهبانو (همسر) و موبد موبدان کَرتیر را به تصویر در آورده است.

سنگ نگارۀ سَرمشهد کازرون در تاریخ ۲۰ بهمن ماه ۱۳۱۸ خورشیدی و به شمارۀ ۳۳۶ به ثبت ملی رسیده است.

در زیر نگاره هایی را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :

کادر کامل سنگ نگاره ساسانی بهرام دوم در سرمشهد کازرون

بهرام دوم شاهنشاه ساسانی یک دست با خنجر در حال نبرد با شیر و دستی دیگر در دستان شهبانوی ایران است

بخش پایین تنه و چین خوردگی پوشاک پادشاه که هنوز هم زیبا است

صورت و تاج پادشاه که بسیار آسیب دیده و در حال محو شدن است

شیری که کشته شده و بر روی زمین و جلو پای پادشاه افتاده است

شهبانوی ساسانی و همسر پادشاه ایران

چهره های شهبانوی ساسانی و فرد سوم در پشت سر شاهنشاه که بسیار آسیب دیده و قابل شناسایی نیست

گل سنگ هایی که بر روی سنگ نگاره ساسانی نفوذ کرده و خطرناک است

خاکستر آتش معتادان و ولگردان زیر سنگ نگاره ساسانی بهرام از تعرضات انسانی است

ساخت و سازهای جدید و چسبیده به اثر باید تخریب شود

لوله آبی که از درون عرصه رد شده است و باید جمع آوری شود

دخمه ای که بالای سرسنگ نگاره بهرام دوم و در سمت چپ آن قرار گرفته و بی گمان از آنِ یکی از بزرگان و شاهزادگان است

طراحی سنگ نگاره ساسانی سرمشهد اثر ترومپلمن ۱۹۷۵ میلادی