مصادیق «علم» در اسلام چیست؟
این روزها به واسطه آتش زدن کتاب طب هاریسون توسط یکی از روحانیون، شاهد بروز واکنش‌ها و انتقادات زیادی پیرامون این موضوع بوده‌ایم. بیشتر کارشناسان معتقدند کتاب همواره در تاریخ بشر جزو نمادهای علم و دانش‌اندوزی بوده است. دین اسلام هم به تبع جایگاه رفیع علم در تعالی و رشد بشر، اهمیت ویژه‌ای برای آن قائل است. برای آشنایی بیشتر درباره دیدگاه دین در خصوص علم و مواجهه با تفکرات مخالف با حجت‌الاسلام طاهر محمدی کارشناس دینی گفت‌وگو کردیم:
تأکید بر علم‌آموزی در متون قرآنی و روایی
وی با اشاره به جایگاه و اهمیت کسب علوم روز از نگاه دین افزود: تعبیراتی که در متون قرآنی و روایی ما وجود دارد به صورت مطلق، تأکید بر علم‌آموزی و لزوم مهارت‌یابی افراد و کسب دانش‌ها را مطرح می‌کنند و حتی بیان می‌دارند که اگر در اموری اطلاع نداریم، نسبت به آن بی‌تفاوت نباشیم و در مورد آن از کسانی که می‌دانند سؤال کنیم و در نهایت تصریح می‌فرماید که در مکتب الهی، افراد اندیشمند و عالم با غیر عالم مساوی نیستند. نکته اساسی در اینجا این هست که آیات و دستورات مورد اشاره، مطلق هستند و لزوم کسب علم را مقید به علوم خاص و یا قدیم و جدید نکرده‌اند، بلکه هر آن چیزی که مصداق برای علم باشد را شامل می‌شود.
مصادیق «علم» در اسلام چیست+ پاسخ شهید مطهری
حجت‌الاسلام محمدی درباره برخی ادعا‌ها که منظور از علوم مورد تأکید در آیات و روایات، مباحث خاصی هست، بیان داشت: در طول تاریخ خیلی از افراد در مورد آن بحث کردند و هر کسی بر اساس زاویه تحقیق و یا علاقه خود، نکاتی را در مورد مصادیق و موارد «علم» بیان کردند. منتها حقیقت این هست که وقتی یک فرد از بیرون، به آیات و روایات به صورت غیر جهت‌گیرانه نگاه کند متوجه می‌شود که منظور از علم در متون دینی کلی هست و مخصوص یک یا چند مصداق مشخص نمی‌شود.
وی ادامه داد: شهید مطهری در کتاب بیست گفتارشان بعد از ذکر احادیثی از رسول خدا (ص) از جمله این روایت که حضرت می‌فرماید: «کسب علم و دانشجویی بر هر مسلمانی فرض و واجب است». چنین بیان می‌کنند: «هر دسته‌ای خواسته‌اند کلام پیغمبر را به همان رشته معلوماتی که خودشان داشته‌اند، تطبیق کنند. متکلمین می‌گفته‌اند مقصود خصوص علم کلام است، مفسرین می‌گفته‌اند مقصود علم تفسیر است، محدثین می‌گفته‌اند مقصود علم حدیث است، فقها گفته‌اند مقصود علم فقه است که هر کسی باید یا مجتهد باشد یا مقلد، علمای اخلاق گفته‌اند مقصود علم اخلاق و اطلاع از منجیات و مهلکات است، متصوفه می‌گفته‌اند مقصود علم سیر و سلوک و توحید عملی است، غزالی بیست قول در این زمینه نقل می‌کند، ولی همان طور که محققین گفته‌اند مقصود هیچ یک از این علوم بالخصوص نیست. اگر مقصود علم خاص می‌بود، پیغمبر (ص) به همان علم تصریح می‌کرد. (بلکه) مقصود هر علم مفید و سودمندی است که به کار می‌خورد».
علم ۲ گونه است؛ علم ادیان و علم زندگی دنیوی
این کارشناس دینی بابیان اینکه دین در مورد لزوم کسب علومی همچون پزشکی، هسته‌ای و کشاورزی تأکید دارد، ابراز داشت: چنان که کلام استاد مطهری هم همین را می‌فهماند و معتقدیم هر آن چیزی که از بین دانستنی‌ها سودمند محسوب می‌شود، فراگیری آن لازم خواهد بود. حتی اگر در دست کافران باشد! لذا می‌بینیم حتی در برخی احادیث به این مطلب تأکید شده مثلاً در روایتی رسول خدا (ص) می‌فرماید: «دانش طلب کنید هر چند در چین باشد. چرا که همانا یادگیری علم بر هر مسلمانی لازم است». به طور یقین فرض حضرت (ص) این نبود که صرفاً افراد تا چین بروند و از آن کشور غیر مسلمان علوم دینی بیاموزند! بلکه این روایات هر آن چیزی را که برای جامعه مسلمین مفید باشد را شامل خواهد شد.
وی گفت: از این رو می‌بینیم برخی احادیث به صورت صریح‌تری به این عمومیت اشاره می‌کنند و علوم را از انحصار علوم دینی خارج می‌فرمایند. چنانکه در روایتی اینگونه مطرح شده که: «علم ۲ گونه است: علمی که مربوط به ادیان می‌شود و علمی که مربوط به بدن‌ها و زندگی دنیوی می‌شود». البته ناگفته پیداست که همین علوم دنیوی هم بی‌ارتباط با علوم الهی و راه سیر و سلوکی فرد مؤمن نخواهد بود و از باب مقدمه رسیدن به علوم الهی و انجام اعمال مورد پسند خداوند مورد توجه مؤمنان قرار خواهد گرفت. مثل همان که امیرالمؤمنین (ع) در دعای کمیل می‌فرماید: «قَوِّ عَلى خِدمَتِکَ جَوارِحی وَاشدُد عَلَى العَزیمَهِ جَوانِحی»؛ اندام مرا بر خدمتگزارى‌ات نیرومند ساز و درونم را در تصمیم‌گیرى قوى دار.
بر اساس مبانی علمی و پژوهشی پاسخ دهیم؛ نه با تحقیر و سوزاندن
حجت‌الاسلام محمدی با انتقاد از کتاب‌سوزی از سوی یک فرد روحانی اظهار داشت: اتفاقی که صورت گرفت از ابعاد مختلف قابل بحث هست. البته هر چند معتقد هستیم غیر از علوم وحیانی و بدیهی، هیچ علمی بی‌نقص و کامل نیست و می‌توان اشکالاتی را به آن‌ها وارد کرد و این اشکالات در امور تجربی یقینا بیشتر خواهد بود، منتها توهین کردن به مباحث علمی و تجربی ولو اینکه آن مباحث بنابر نظر برخی غیرقطعی و حتی اشتباه هم باشد صحیح نیست! بلکه عاقلانه‌ترین کار در اینگونه مباحث علمی، این هست که اگر نقدی وجود دارد، می‌بایست آن را بر اساس مبانی علمی و پژوهشی و تحقیقی پاسخ داد نه با تحقیر و سوزاندن!
وی افزود: زیرا این کارها تنها نتیجه‌اش جبهه‌گیری سایر افراد در مقابل ما خواهد بود و سبب خواهد شد که حتی اگر کلام صحیحی هم داشته باشیم، دیگر حتی آن کلام صحیح را هم بی‌ارزش حساب کنند! چراکه معمولاً انسان‌ها بر اساس ظواهر و تحت تأثیر دیده‌ها و شنیده‌های خود قیاس خواهند کرد. بنابراین وقتی ببینند فردی کتابی معتبر در یکی از علوم را که محققان زیادی برای آن ارزش قائل هستند را مورد تمسخر و یا توهین قرار می‌دهد، احساس می‌کنند. باقی امور ادعایی از سوی آن صنف، مانند همین کار است و باعث می‌شود پس از این، دیگر افراد مزبور حتی مسلمات مورد قبول و منطقی جریان مقابل را هم مورد تردید جدی قرار داده و حتی متقابلاً آن مبانی را تمسخر کنند و باقی سخنان این صنف را مورد توجه قرار ندهند.
این کارشناس دینی با بیان اینکه خداوند در قرآن دستور می‌فرماید که مسلمانان حتی در مقابل بدیهی‌ترین امور باطل مخالفان خود، اقدام به توهین نباید کنند، خاطرنشان کرد: متأسفانه این مطلب در حادثه اخیر مراعات نشد و کار صحیحی صورت نگرفت و حال آنکه بهترین کار به دستور قرآن در این گونه موارد، حتی در مقابل بدیهی‌ترین سخنان باطل، مراعات نکات اخلاقی و اثبات ادعا، از طریق مجاری علمی و پژوهشی و به صورت منطقی است. البته یکی از اساسی‌ترین مشکلات در باب تحصیل علم و رشد فکری، قضاوت‌های عجولانه و مبتنی بر پیش‌فرض‌های ذهنی هست. پیش‌فرض‌هایی مثل اینکه بگوییم هر آن چیزی که گذشتگان گفته‌اند ناصحیح و غیر علمی است و یا مثل اینکه بگوییم هر آن چیزی که از جوامع کفر آمده مغرضانه و اشتباه است.
وی ادامه داد: اگر فرهنگی ایجاد شود که در بین تمام اقشار این مطلب حاکم شود که باید بدون توجه به پیش‌زمینه‌های ذهنی و حاکم کردن آنچه در ناخودآگاه‌مان شکل گرفته، تنها دنبال کسب حقیقت باشیم، بسیاری از مشکلات کاهش و حتی برطرف خواهد شد و اسباب تکامل فکری و رسیدن به واقع آسان‌تر می‌شود که این مبحث همان چیزی است که در متون دینی بسیار به آن سفارش شده است؛ چنان که امام علی (ع) می‌فرمایند: «حکمت را از هر که آن را بیاورد، فرا بگیرید و به گفتار توجه داشته باشید نه به گوینده» و یا حضرت امام محمد باقر (ع) به نقل از حضرت مسیح (ع) می فرمایند: «علم و دانش را از کسى که نزد او است فرا گیرید و به عمل و کردارش ننگرید».
انتهای پیام/*
