قلعۀ اِستخر، دژِ سِتبر و استوار پارس

به گزارش اشکان نیوز ، سه دژ در شمال سرزمین جاوید پارس بر روی سه کوه جداگانه (منفرد) و تک وجود دارد که آن ها را سه گُنبدان نامیده اَند. این سه دژ بر فراز سه کوه جای دارد که هر یک از این کوه ها به نام قلعه ها نامیده شده است و بر این پایه اَند : قلعۀ اِستخر، قلعۀ شکسته و قلعۀ اِشکَنَوان. همچنین مردم بومی در دورۀ قاجاریه آن ها را به نام های کوه اِستخر، خاله استخر و کوه رامجِرد می نامیده اَند. کوه قلعه استخر در انتهای شمال باختری (غربی) دشت مَرودشت و کوه قلعه شکسته در همان دشت مرودشت، ولی در شهر رامجِرد و کوه اشکَنَوان در شهر اَبَرج کنونی جای گرفته اَند. شیوۀ جایگیری این سه کوه بدین گونه است که یکی در دامنه، دیگری در ارتفاعات آن و سومین قلعه در چکاد آن قرار گرفته است.

«گای لسترنج» از کتاب های بلاذری، اِبن بلخی و حمدالله مُستوفی بهره برده و می نویسد : « قلعۀ سوم اِشکنوان. این سه قلعه را روی هم سه گُنبَدان می گفته اَند. آب دژ نخست از دره ای ژرف (عمیق) که جلوی آن را سدی بسته بودند، می آمد و در این دژ عَضدالدوله دیلمی آب اَنبارهای بزرگ ساخته بود که سقف آن بر فراز بیست ستون قرار داشت و هنگامی که دشمن دژ را محاصره می کرد، آب آن آب اَنبارها برای مصرف هزار مرد که درون دژ بودند به مدت یک سال بَسنده بود. نزدیک آن دژها بر فراز کوه میدانی بود برای تمرین سپاهیان که آن را عضدالدوله دیلمی ساخته بود». (۱۳۳۷، رویه ۲۹۷)

فاصلۀ نزدیک ترین این کوه ها تا میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) کمابیش ۱۲ کیلومتر و تا دورترین آن ها نزدیک ۲۵ کیلومتر است و از پارسه، نقش رستم یکی از آن ها – یعنی کوه قلعه استخر – نمایان است.

قلعۀ اِستخر در نوشته های دوران اسلامی

نامدارترین قلعه های سه گُنبدان، قلعۀ اِستخر است که از سطح دشت کمابیش ۴۰۰ متر ارتفاع دارد.
در سرچشمه های نوشتاری تشخیص این سه کوه به ویژه کوه قلعه استخر تا اندازه ای دشوار می نماید. از این نظر گفتارهای (روایت ها) گوناگونی را می آوریم :

گفتار جیمز موریه – موریه در سال های ۱۲۲۵ و ۱۲۲۶ مَهی (قمری) می نویسد که در فاصلۀ پنج میلی پارسه (تخت جمشید) تپه ای بزرگ است و بر فراز آن آثار دژی است چنان که از پارسه هم دیده می شود، این تپه یا کوه را امروز اِستخر می گویند.

گفتار اوژن فلاندن – سه کوه سه گنبدان را استخر، خاله استخر و کوه رامجرد می نامند. فلاندن موقعیت این سه کوه را روشن نمی کند و با نگرش به شرح آثار، آشکار است که کوه قلعه استخر را دیده است.

نولدکه – او می نویسد تپه میانی که ارگ استخر در سده های میانه و هم چنین مخزن های آب در آنجا ساخته شده بود، نام قدیمی اَش را از دست داده و اکنون به میان قلعه نامدار است.

برپایۀ نوشتۀ شادرُوان استاد علی سامی، فاصلۀ جادۀ اصلی تا پای کوه استخر با خودرو دو ساعت است. همان گونه که در نوشتۀ زنده یاد استاد سامی آمده، از راه نقش رستم و روستای آبگرم مسیر را روشن می کند، ولی توضیحی نداده است و آثار باستانی را که شرح می دهد، آثار کوه استخر است. (تمدن ساسانی، پوشینه یک، رویه ۲۱۸)

و سرانجام زنده یاد دکتر محمدتقی مصطفوی می نویسد : « برای رفتن به کوه قلعه استخر باید دنبالۀ راه فرعی را که از سوی نقش رستم رو به شمال باختری امتداد دارد، پیمود. پس از گذشتن از آبادی های سارویه و گرم آباد در کنار روستای کوچک بنی یکه به سمت چپ متوجه شده، به سوی کوهسار می روند و به راهنمایی افرادی از روستای نام برده و راهپیمایی دو ساعت در کوهستان به ویرانه های این قلعه می رسید». (مصطفوی ۱۳۴۳، رویه ۴۸) همان گونه که می بینیم شادروان مصطفوی هم کوه را آشکار نکرده و آثار آن را هم گزارش نمی کند…

قلعۀ استخر در دفترها و آثار نوشتاری گذشته، قلعۀ ماران، کوه دژ استخر، سِتخر گُزین، قلعه استخریار، خاله سرو و میان قلعه نامیده شده است. دژ استخر در جنوب قلعۀ شکسته جای دارد و در رویدادها و پیشامدهای تاریخی همواره مطرح بوده است. در صورتی که از دو قلعۀ دیگر چندان مساله ای در درازای تاریخ یادکردی نشده است.

کهن ترین نوشته ای که دربارۀ این دژ گفت و گو می کند، تاریخ بلعمی است که در سال ۲۵۵ مَهی نوشته شده است. بلعمی دربارۀ یک گفتار استوره ای و داستانی می نویسد : « چون این خبر (خبری دربارۀ همسر گشتاسب) به گشتاسب آمد، او به نزدیک پارس رسیده بود، دل شکسته شد و از پیش او بگریخت و به زمین پارس، کوهی بود، نام آن استخر و بدان جا حصاری محکم بود، آن جا گریخت و به حصار اندر شد».

ثعالبی (در گذشته کمابیش ۴۴۰ مهی) دو نکته را مطرح می کند در مورد کتاب زرتشت که چنین می نویسد : « گشتاسب آن کتاب را در قلعه استخر جای داد … ». و نکتۀ دیگری آن است که چون با برکنار کردن پرویز از پادشاهی، سران کشور می ترسیدند که باز به پادشاهی برگردد، شیرویه فرزند خسرو : « بر آن شد که با پدر بد رفتاری نکنند و او را به دژ استخر منتقل سازند و با احترام و تامین آسایش او را پاسداری کنند تا آن گاه که سرنوشت خدایی او برسد».

ابن حوقل در سال ۳۶۵ مَهی افزون بر شرح قلعه های بر فراز کوه ها در سرزمین پارس می نویسد : « از شهرهای استوار استخر است که قلعه ای دارد و پیرامون آن بارو است».

فردوسی بزرگ نیز چنین می سراید :
پناه دلیران ایران زمین / گُل است و سپید و سِتَخر گُزین

و در جایی دیگر می گوید :
و در جایی دیگر ستخر گزین / نشستنگه شاه ایران زمین

و از همین روی، واقعیت ها، سبب نام گذاری آن، به اَنگیزۀ شهر تاریخی و گسترده استخر، آن را قلعه استخر نامیده اند. تردیدی نیست که پیش از پیدایش شهر باستانی استخر نیز از این کوه بهره برده می شده است، ولی نام آن زمان آن، در دفترهای جغرافیایی و تاریخی نیامده است.

دربارۀ این دژ که نسبت به دیگر دژها بزرگ تر بوده نیز، همدانی می نویسد : « و بزرگ تر قلعه های پارس است».

اَنگیزۀ نام گذاری اثر

دربارۀ نام باستانی این دژ آگاهی چندانی در دست نیست. اما بیشتر نویسندگان بر این باور هستند که نام اثر برگرفته از استخر یا حوض بزرگ آبی است که گویا در زمان عضدالدوله دیلمی بر سطح کوه ساخته شده است. همچنین در آن زمان یکی از دژهای غیرقابل نفوذ و مهم مورد استفاده بوده است و از همین روی، نام قلعه اِستخر را به خود گرفته است.

قلعۀ اِستخر، دژ سِتبر سرزمین پارس

قلعۀ اِستخر از نامدارترین دژهای سرزمین پارس است که در میان دو قلعۀ شکسته و اِشکَنوان (شهرک) در سمت شمال باختری شهرستان مَرودَشت به گونۀ جدا افتاده از کوه و در میان دشت باروَر (حاصلخیز) میان دو کوه ایوب در جنوب و کوه دژنِبِشت (حسین کنونی) در شمال سر براَفراشته است که در دوران گذشته به آن سه گُنبدان گفته شده است. دژ استخر هم اینک در ارتفاع ۲۰۵۰ متری از سطح دریا جای دارد و رودخانۀ کورش (کُرکنونی) که از سمت جنوبی با فاصلۀ یک کیلومتری از دشت می گذرد را می توان دید. ابتدای ورودی به سطح قلعه از سمت شمال باختر در دامنۀ کوه آغاز شده و در انتهای ورودی به سطح قلعه به شمال کوه می رسد. در این مسیر به درختچه های بنه و بادام کوهی برمی خوریم.

آثار موجود برسطح قلعه از آنِ دوران ساسانی و دورۀ اسلامی (عضدالدوله دیلمی) است که برخی از آن ها بر این پایه اند :
آثار در راه صعود پِی و دیوار سنگی که به گمان فراوان دروازه های ورودی قلعه بوده است.

پلکان های سنگی و دَستکَند در میانه و انتهای ورودی به قلعه و بخش شمال خاوری.

بقایایی از ساختمان های مسکونی بر سطح کوه و گوناگونی فراوانی آن ها به صورت تپه های سنگی.

دیوار سنگی تراشیده شده از جنس سنگ کوه در لبۀ شمالی.

شماری جوغن کَنده شده برسطح سنگ کوه.

اُستودان هایی به اندازۀ ۲۰×۲۰ در راستای شمال باختر استخر آب و پیرامون درخت سرو.

استخر آب (حوض) دارای اندازۀ ۵۳×۲۵ در نمای بیرون و اندازۀ ۴۳×۱۶ متر در نمای درون و عمق ۹ متر که با مصالح سنگ لاشه و ساروج ساخته شده است. همچنین دیوار سمت خاور حوض از سمت کوه تراش خورده است. در بخش باختری و خاوری آن دو دالان (تونل) به زیر کوه دیده می شود که به گمان فراوان آب پیرامون را به درون استخر می آوردند و سه حلقه چاه عمیق در لبۀ شمالی حوض در فاصله کمتر از یک متر وجود دارد. استخر تنها اثری است که بر سطح قلعه کمابیش سالم مانده است.

دو حوض کوچک در امتداد هم در سمت شمال استخر بزرگ و با فاصلۀ یک متری که دیواره ها و کف آن هم از سنگ لاشه و ساروج است و درازای هر دو ۸۰ متر و بلندای ۳ متر که سراسر ویران شده و آثاری از دیواره سنگ لاشه و ساروج کف آن ها نمایان است.

آثار ویران شده ای از چند حوض و چاه در سمت باختر و با فاصله ۳۰۰ متری نسبت به استخر بزرگ.

تکه سفال های فراوان به رنگ های نخودی و سرخ دارای طرح هایی با شیارهای سوزنی، اِستامپی، برجسته و همچنین تکه هایی از ظروف چینی سپید رنگ با نقش های آبی در درون آن ها. (از پروندۀ ثبتی اثر)

اما شاید ارزشمندترین و چشم نوازترین یادگاری که بر روی سطح قلعه نمایان است، میراث طبیعی و درخت سرو کُهن سالی باشد که از دور قابل دیدن است و خودنمایی می کند. درخت سروی به سِتبری ۵ متر و بلندای ۱۷ متر که منابع طبیعی و جهاد کشاورزی شهرستان مَرودشت با کار گذاشتن تابلویی آن را آگاهی رسانی کرده است. درختی با نام «زربین» از خانوادۀ سروها با دیرینگی ۲۵۰۰ سال. این درخت به گمان فراوان کهن ترین یادگاری است که هم اینک در سطح قلعه و کوه وجود دارد و قابل دیدن است و همین نشان از ارزشمندی کوه و وَرجاوندی آن و پیشینۀ درازدامان دیگر آثار موجود است.

مشکلات قلعه و کوه اِستخر

از مهم ترین دشواری های دژ ارزشمند استخر را باید کَند و کاوهای غیرمجاز سودجویان و افراد فرومایه دانست که در میانۀ مسیر ورودی به قلعه، انتها و بر روی سطح قلعه و به فراوانی به چشم می خورد که آسیب های جدی را برجای گذاشته است. همچنین چوپانان بومی دام های خود را برای چَرا به مدت چند شبانه روز بر سطح کوه و قلعه می آورند که در بازدید میدانی نگارنده، نمایان بود.

در پایان باید گفت که بالا رفتن یا همان صعود به دژ استخر در گام نخست نیاز به راهنما یا بلد بومی دارد که از میانۀ کوه راه را نادرست نرویم. زیرا هرگونه اشتباهی در رفت و آمد مسیر، زمان فراوانی را می گیرد. همچنین کوه نوردان و گردش گران باید دارای استقامت بدنی مناسب باشند. زیرا کوه پیمایی بیش از ۲ ساعت و نیم را در پیش دارند و وسایل مورد نیاز به ویژه آب و خوراکی باید به اندازۀ کافی به همراه داشته باشند.

در آماده سازی این گزارش از کتاب ارزشمند «شهر استخر و سه گُنبدان» نوشتۀ زنده یاد دکتر جمشید صداقت کیش، انتشارات فرهنگ پارس و بنیاد فارس شناسی بهره برده شده است که خواندن این کتاب را به همۀ علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایرانی پیشنهاد می کنم.

نگاره های زیر در یک روز بسیار سرد زمستانی و مه آلود در ۱۹ دی ماه گرفته شده است، آن ها را ببینید :

قلعه اِشکَنوان دید از دامان قلعه استخر

پلکان های سنگی که بوسیله عوامل طبیعی و انسانی تخریب شده است

حفاری غیرمجاز جدید و در مسیر صعود به قلعه

سازه زیبای آبی در میان راه به قلعه

در یک روز سرد زمستانی که آب بر روی صخره ها در مسیر صعود یخ زده و قندیل درست شده و صحنه زیبایی برجای مانده است

بقایای دیوار دفاعی گرداگرد قلعه استخر

پلکان های سنگی و دستکند در بخش شمال شرقی پیش از رسیدن به قلعه

درخت سرو ۲۵۰۰ ساله بر روی قلعه و کوه استخر خودنمایی و چشم نوازی می کند

ساقه ستبر درخت سرو بر روی قلعه استخر

حفاری غیرمجاز در کنار درخت کهنسال و بر روی سطح قلعه جای شگفتی و پرسش فراوان دارد

استودان هایی که بر روی سطح زمین و بر روی قلعه و نزدیک درخت سرو قابل دیدن است

استخر بزرگی بر روی قلعه که ساخت آنرا به عضدالدوله دیلمی نسبت می دهند

بخش هایی از دیواره استخر و مصالح بکار رفته در آن که بخشی از آن تخریب شده است

دالان هایی که راه ورود آب به درون استخر یا حوض بزرگ بوده اند

حوض کوچکتر که آب را به استخر یا همان حوض بزرگتر و اصلی هدایت می کرده است

قلعه شکسته، دید از روی سطح قلعه استخر

قلعه اشکنوان با مه زیبای آن. دید از سینه کوه و در مسیر صعود به قلعه استخر که بسیار چشم نواز است