مروری بر تاریخ محلات بندرعباس
عرصه خاک ایران‌زمین را که بر نقشه می‌نگریم، در جنوب پیکر پاک هرمزگان آرمیده است که چون پرنده‌ای بالهایش را به هر سو گشاده است. در ۱۲ مهرماه ۱۳۵۵ خورشیدی، با نام هرمزگان، استانی بر پهنه کشور بزرگ و کهن ایران خودنمایی کرد و با آن خو گرفت. استانی پهناور که از یک سوی سر بر شانه دریا دارد و از سویی دیگر به صخره‌های کوهستان تکیه کرده است. استان هرمزگان، شهرهای بزرگ و کوچکی را در خود جای داده که از این میان، بندرعباس به‌دلیل وسعت خاک و جمعیت زیاد و اهمیتی که دریا (خلیج‌فارس) به آن داده است به‌عنوان مرکز این استان پهناور در نظر گرفته شد.
پایه‌گذاری این شهر بندری با عنوان «قلعه عباسی» یا «قلعه مبارکه عباسی» در پاسخ به یک مسئله حیاتی ملی که همانا واکنش در برابر حضور بیگانگان بود صورت گرفت. آن زمان که پرتغالی‌ها اقدام به ساخت قلعه‌ای در محل گمبرون کردند، ایرانیان دوره شاه عباس صفوی واکنش نشان داده و ضمن تخریب آن، قلعه‌ای را بنا نهادند به نام «قلعه شاهی» یا «قلعه عباسی» که هنوز محله‌ای در غرب بندرعباس به‌نام قلعه شاهی وجود دارد. از آن پس از سراسر جنوب، و حتی نواحی دورتر، مهاجرت‌ها به این بندر آغاز شد. موقعیت بسیار حساس و مهم بندرعباس به لحاظ ارتباطی، نظامی، تجاری و سیاسی، عامل اصلی این مهاجرت‌ها بوده که هم‌اکنون پس از گذشت چهارقرن از موقعیت ویژه آن کاسته نشده است.
بافت اولیه جمعیتی و نژادی مردم بندرعباس ریشه در موقعیت آباد پیرامون رودخانه میناب (دشت میناب) داشته است. سپس با مهاجرین بلوچ، آبادی‌های اطراف و آنگاه با اقوام و گروه‌های دورتر و غیرمتجانس‌تر مخلوط و ممزوج شدند. با ورود مهاجمین و مهاجرین عرب از آن سوی آب‌های خلیج‌فارس به این منطقه این اقوام نیز در بافت جمعیتی آن حل شدند. آمدن اقوام جنوب فارس و لارستان همراه با لشکرکشی‌ها و استقرار خارجیان، ماموران دولتی و مهاجرین جویای کار به بندرعباس که اهمیت تجاری و صنعتی آن شدت می‌گرفت، بافت جمیعتی این شهر را شلوغ‌تر و درهم‌تر کرد.
به موازات گسترش شهر، جمعیت آن نیز رو به فزونی نهاده و درپی آن محله‌های تازه‌ای شکل گرفت تا آنجا که روستاهایی چون نابند، مغ ناخا، داماهی، شغو، سورو و… نیز به محله‌های بندرعباس تبدیل شدند. پس از تشکیل پلیس جنوب (S.P.R)، ساخت کنسولخانه انگلیسی‌ها، ایجاد خطوط تلگراف، دارالحکومه (کلاه فرنگی)، ایجاد گدامی (انبارکالا)، تاسیس گمرک، کنسولگری روس، ساخت اسکله، تاسیس شرکت اتلس (شیلات)، کارخانه برق، نخ‌ریسی خنجی، ایجاد بهداری و نیروی ژاندارمری، تشکلیل نیروی دریایی، ایجاد نظمیه (شهربانی)، تشکیل شهرداری (بلدیه)، اداره فرهنگ و ده‌ها تاسیسات عمرانی دیگر که همراه با ازدیاد نفوس (جمعیت) بود، محله‌های جدیدتری به‌وجود آمدند و رونق گرفتند که همچنان رو به ازدیاد است.
طی چهارقرن، جمیعتی در بندرعباس شکل گرفت که اساس آن مهاجرت است. بندرعباس فراز و فرودهای بسیاری را پشت سرنهاده و سال‌های رونق و رکود را تجربه کرده است اما هیچ‌گاه از جاذبه‌های اقتصادی و اجتماعی آن جهت جلب مهاجران کاسته نشده است. چنانچه امروزه این شهر به عنوان قطب ارتباطی، دریانوردی، صنعت، شیلات و نظامی کشور مطرح است.
محله‌های بندرعباس از سال۱۳۲۴قمری تا۱۳۳۵
سرریغ(سرریگ) ـ بلوچ‌ها ـ کله‌پزون ـ طارمی‌ها ـ نظرآباد ـ اوزیها(قلعه‌شاهی) ـ پشت شهر(کمات‌ها) ـ سیاهون ـ دروازه ایسینی ـ توشهر ـ لوله قندی ـ منبر عبدالله کریم ـ گل حنیری ـ دارمساکی (دارالمساکین) ـ چهل تنون ـ چاه محمودی ـ سیم بالا ـ پشت بَن ـ بُرکه گرد ـ بُرکه ناظمی ـ رهداری کلاتی ـ گورفرنگ ـ لاری‌ها ـ حسین‌آباد ـ سیدکامل
محله‌های بندرعباس از سال۱۳۴۳
نایبند ـ خاجتا(خواجه عطا) ـ سیم بالا ـ کنسولگری ـ سرریغ ـ کارگزاری ـ توشهر(میان شهر) ـ بلوچ ها ـ نظراباد ـ پشت بن ـ گورفرنگ ـ سیدکامل ـ کرتی ـ سیاهون ـ اورزیها ـ قلعه شاهی ـ گل کنی ـ محسنین ـ سورو ـ چارباغ ـ لاری ها ـ گورخسرو ـ شغو ـ چاربرکه ـ باغ مولوی ـ لردکی ـ مرده شور ـ برکه گرد ـ برکه ناظمی ـ مغ ناخا(نخل ناخدا) ـ هُوسورَک ـ چهچکر ـ باغ منیر
محله‌های بندرعباس تا سال۱۳۵۷
مهکان ـ هدیش ـ سورو ـ باغ منیر ـ ششصد دستگاه ـ دوهزار (کوی ملت) ـ چهارصد دستگاه ـ چهاربرکه ـ کوی پلیس ـ حسین اباد ـ استنویک ـ پشت شهر ـ یادبود ـ اوزیها ـ سیدکامل ـ بلوکی ـ لاری ها(بازار) ـ برق ـ کرتی(سازمان) ـ شاه حسینی ـ بلوچ ها ـ نظرآباد ـ کارگزاری ـ کمربندی ـ شیراول ـ شیردوم ـ درخت سبزـ فرودگاه قدیم ـ شغو ـ هوایی ـ داماهی ـ مغ ناخا ـ جهان بار ـ تل سیاه ـ سه راه گمرک ـ پل خواجو ـ شهناز ـ اریاشهر(ازادگان) ـ چاهستونی ـ فینی ها ـ سه زیارتن ـ سرریغ ـ سربالایی کمربندی
وجه تسمیه برخی از محله‌های بندرعباس به ترتیب حروف الفبا
اِستَنویک: در ضلع شمالی چاربرکه (منطقه پشت موزه و ارشاد فعلی) تاسیساتی راه‌اندازی شد جهت اسکان و استراحت کارکنان شرکت‌های ایتالیایی که به‌کار ساختن اسکله بودند. خود آن‌ها این مکان را استند ویک (استرحتگاه هفتگی) می‌نامیدند و در گویش مردم به استنویک معروف شد.
اِوَزیو (اِوَزی‌ها): عده‌ای از اهالی شهر اوز و گراش لارستان به بندرعباس مهاجرت و در ضلع غربی شهر که پیش از آن به‌خاطر بنای قلعه مبارکه شاه عباسی در این مکان به محله‌ی قلعه شاهی شناخته می‌شد سکنی گزیدند که پس از آن به محله‌ی اوزیها مشهور شد.
بُرکه گرد: برکه گرد از سازه‌های دوره صفوی بوده که در شمال آبادی بندرعباس احداث گردید و اکنون در قلب شهر قرار دارد. این برکه برخلاف دیگر برکه‌ها که سقف گنبدی آن‌ها هرمی‌شکل بودند سقف آن کاملاً مدور و گرد بود. از‌این‌رو به برکه گرد معروف شده و محله به همین نام پابرجا است.
بُرکه ناظمی: این برکه در ضلعی جنوبی محله سیدکامل و پشت‌بَن قرار داشت و توسط ناظم‌التجار ساخته گردید و به برکه ناظمی معروف گشت و محله‌ای به همین نام شکل گرفت. امروزه نه از برکه خبری هست و نه از محله و جای خود را به خیابان شهید جعفری داده است.
پُش شهر(پشت شهر): در آن زمان که شهر بندرعباس دارای حصار بوده، این محله در انتها یا پشت شهر قرار داشته و به اختصار پش شهر نامیده شده، است. از آنجا که اهالی آن به شغل صیادی شاغل بوده‌اند به کمات‌ها نیز معروف بوده است.
چاربُرکه(چهاربرکه): در غرب بندرعباس محوطه‌ای بود که سیلاب‌ها به آنجا روانه می‌شدند و در آنجا مبادرت به ساخت برکه (آب‌انبار)های متعدد شده بود از جمله در یک نقطه نزدیک به هم چهار برکه احداث شده بود که این منطقه که برابر پشت شهر و پس از حسین‌آباد قرار داشت را چاربرکه می‌نامیدند. اخیراً محله‌ی ۲۲بهمن برجای آن ایجاد شده است.
چاهستانی: این محله که نشمین‌گاه اهالی روستای چاهستان بود، پس از انقلاب رونق گرفت و در جانب شمال شرقی بندرعباس از ابتدای جاده کمربندی قرار دارد.
چهارصد دستگاه: در ضلع شمالی کوی دوهزار، چهارصد باب خانه مسکونی از سوی بانک‌های رفاه و مسکن بنا شده و در اختیار متقاضیان قرار گرفت.
حسین‌آباد: سدید می‌نویسد: چون از عباسی خارج شده طرف مغرب روند، بدواً به باغ و عمارت حسین‌آباد رسیده، تقریباً قریب عباسی واقع (ضلع جنوبی محله۲۲بهمن یا حوالی هتل هما) و آن نقطه تعلق به امین‌التجار دارد. از حسین آباد تا قریه سورو هیچ ابنیه دیگری دیده نمی‌شود. امروز نام این محل منسوخ گشته است.
خاجتا(خواجه عطا): از انتهای خور گورسوزان تا انتهای روستای نابند، دهی بوده است به نام خواجه‌تا (خواجه عطا) که بیشتر اهالی آنجا اهل کهورستان بوده‌اند و به شغل سقایی یا آب‌فروشی اشتغال داشته‌اند، زیرا در این روستا چاه‌هایی که آبشان گوارا و قابل شرب بوده حفره می‌شده است. خواجه‌عطا وزیر مدبر دوران ملوک هرمز بوده که مانع از هجوم پرتغالی‌ها به جزیره شده است.
دوهزار: به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی در جنوب غربی بندرعباس تعداد ۲۵۰۰باب خانه کارگری ساخته شده که به‌علت سخت بودن گفتن دو هزار و پانصد به بیان دو هزار اکتفا شد و به محله (کوی) دوهزار نامور گذشت. هم‌اکنون نام آن به کوی ملت تغییر داده شده است.
راهداری ایسین: در مسیر راه روستای ایسین به بندرعباس برج و بارویی ساخته شده بود بر بلندای تپه‌ای که از مسافران و قافله‌ها عوارض راه می‌گرفتند. باتوسعه‌ی شهر، حوالی این برج مسکونی شد و محله‌ای شکل گرفت با نام راهداری ایسنی و بعدها به دروازه ایسینی و امروزه به سه‌راه ایسینی مشهور است.
راهداری کلاتی: ساختمان راهداری یا برج عوارضی که در مسیر راه روستای کلات به بندرعباس و البته در انتهای آبادی شهری قرار داشت و محل امروزه آن تقاطع خیابان کمربندی و شهید جعفری است که به مرور اطراف آن ساختمان‌سازی شکل گرفت و نام محله راهداری کلاتی را بر آن محل نهادند.
سرریغ: سرریگ، قدیمی‌ترین محله بندرعباس که زمین‌های آن شنزار و محل بارانداز کاروان‌های شتر بوده است.
سورو: روستای بندری سورو با قدمت بیش از بندرعباس که در گذشته مستقل بوده و چند دهه است که یکی از محله‌های غرب بندرعباس به‌شمار می‌آید.
سه‌راه گمرگ: به دلیل احداث و بنای منزل مسکونی مدیرگمرک و سپس احداث منازل پرسنل گمرک که از چوب ساخته شده بود به محله سه‌راه گمرک نامور گشته است.
سیاهون: در این محله سیاهان سکنی گزیده‌اند و بنام آنان مشهور گشته است.
سیدکامل: آرامگاه امامزاده سیدکامل از فرزندان امام موسی کاظم در غرب بندرعباس قرار گرفته و این محله را به این نام می‌نامند.
سیم بالا: نخستین کابل تلگراف از جزیره هنگام به بندرعباس در این محل از دریا سر برآورده یعنی سیم بالا آمده و از نخستین محله‌های بندرعباس در مرکز شهر است.
شاه‌حسینی: در دهه چهل خیابانی منشعب از خیابان اصلی احداث شد و چون در زمان فرمانداری آقای شاه‌حسینی این خیابان آسفالته شد و ایشان آن را افتتاح کردند به نام شاه‌حسینی نام گرفت و مشهور شد و بخشی از محله‌های سرریغ و بلوچ‌ها در این خیابان واقع و محله را به نام شاه‌حسینی می‌شناسند.
ششصد دستگاه: نخستین محله سیتماتیک بندر که با احداث ۶۰۰خانه و تاسیسات زیربنایی جهت اسکان کارمندان دولت شکل گرفت در غرب بندرعباس واقع است.
شَغو: شغ به معنای صخره و زمین سخت و تپه مانند است و این روستا چون بر چنین طبیعتی قرار گرفته شغو نامیده شده است. شغو که اطراقگاه مسافران بود و دامداری در آن رواج داشت در مسیر راه ورودی بندرعباس قرار داشت. نخستین پلیس راه بندرعباس در آنجا دایر شد و سپس در محدوده تاسیسات نیروی هوایی قرار گرفته و اهالی از آنجا کوچانده شدند و در محلی جدید استقرار یافتند و به شهرک توحید تغییرنام پیداکرد. اما در افواه عموم به شهرک شغو معروف است و یکی از محله‌های بندرعباس قلمداد می‌شود.
کارگزاری: محل اجتماع و فعالیت کارگزارن دولتی داخلی و خارجی بوده و از نخستین محله‌های شهر به‌شمار آمده و هنوز به همین نام ماندگار است.
کِرَتی: این محله بر اساس احداث یک حسینیه (ممبر) که تیرک اصلی سقف آن از کنده تنومند درخت کرت بوده به کرتی مشهورشده است. به دلیل وجود ساختمان ساواک (سازمان امنیت) در دهه چهل در آن منطقه اکنون به محله سه راه سازمان معروف است.
کله‌پزون: در این محله بیشتر کسانی که به کار پخت و فروش کله‌پاچه اشتغال داشتند زندگی می‌کردند.
کنسولگری: محل احداث نخستین کنسولخانه انگلیسی‌ها که بعدها به بیمارستان تبدیل شده و به‌نام بیمارستان ثریا مشهور شد.
کوی پلیس: در شرق کوی دوهزار، بر گرداگرد برکه‌های آب تعدادی بنا جهت استفاده پرسنل شهربانی ساخته شد و به کوی پلیس نامور شد.
گورفرنگ: محل دفن فرنگی‌ها (اروپایی‌ها)، قبرستان خارجی‌ها
مُغ ناخا(نخل‌ناخدا): در کتاب منافع انگلیسی‌ها به سال ۱۹۰۷ (۱۲۷۷خورشیدی) آمده است: مغ‌ناخا (نخل ناخدا) در پنج مایلی ساحل شرقی بندرعباس قراردارد. حدود بیست خانه وجود دارد با جمعیتی که اکثراً شیعی هستند. بخشی از مردم اینجا مشغول کشاورزی که تولیدات خود به‌خصوص سبزیجات را در بندرعباس به فروش می‌رسانند و مابقی ماهیگیر هستند و عده‌ای هم نخلدارند و از این راه زندگی می‌گذارنند. به‌همین دلیل به مغ‌ناخا معروف شده. امروز یکی از محله‌های بندرعباس است و فرودگاه بین‌المللی در شرق آن قرار دارد.
مهکان: خانه‌های بلندمرتبه پرسنل نیروی دریایی در محله سورو که شرکت سازنده آن مهکان نام داشت.
هدیش: متجمع مسکونی پرسنل نیرویی دریایی در سورو که شرکت سازنده آن هدیش نام داشت.
یادبود: در جشن تاج‌گذاری محمدرضاشاه پهلوی میدانی با یک ستون یادبود در میانه‌ی محله‌های پشت‌شهر و اوزی بنا شد و پس از آن محله‌ای به‌نام یادبود شکل گرفت.
* گزارش از منصور نعیمی، محقق و نویسنده
با سلام و درود با توجه به احترامی که پژوهشگران استان قائل هستم یعنی واقعا سورو که بی شک اولین محله مه نه بلکه شهر و بندر هستش در این منطقه نمیتونست در لیست اول محله های بندر قرار بگیره سورو هرگز قابل حذف نبوده و نخواهد بود.