پیامدهای فرونشست زمین برای سازه‌های تاریخی اصفهان
بازدید گروهی از پل خواجو و سی و سه پل خطر فرونشست را افزایش می‌دهد
مریم اطیابی: وزارت راه و شهرسازی هشدار داد که ۴۹ درصد جمعیت ایران روی پهنه‌هایی زندگی می‌کنند که امکان فرونشست در آنها وجود دارد. شهر اصفهان امروزه بطور گسترده با خطر فرونشست زمین تهدید می‌شود.
دکتر محمدرضا قدری زمین-باستان‌شناس در خصوص فرونشست آثار تاریخی به میراث‌باشی می‌گوید: شهرهای بزرگی مانند تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، همدان و … با فرونشست زمین روبرو بوده و استان خراسان رضوی (محدوده دشت مشهد) بیشترین پهنه فرونشست را در میان استان‌های دیگر کشور داشته است.
او با بیان این که بنا به اطلاعات سازمان نقشه برداری در سال ۱۴۰۰، بیش از ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر از مردم شهر اصفهان و پیرامون آن روی زمین‌هایی زندگی می‌کنند که بطور مستقیم با خطر فرونشست روبرو هستند، اظهار می‌کند: بافت فرسوده روستاها و شهرها و سازه‌های باستانی آنها، بیشتر از سازه‌های دیگر دچار آسیب و ویرانی می‌شوند.
این کارشناس با اشاره به این که سی و سه پل و پل خواجو آثار ارزشمند دوره صفوی هستند که با گذشت بیش از ۴ سده از عمر آنها، هنوز استوار و پابرجا مانده و سازه‌های ارزشمند شناخته شده ایران در جهان هستند، تاکید می‌کند:این پل‌ها مانند دیگر سازه‌های باستانی مانند مسجد سید ، مسجد حکیم، مسجد علی قلی‌آقا، میدان نقش جهان و… و سازه‌های نوین شهر اصفهان، با خطر فرونشست زمین روبرو هستند.
این زمین-باستان‌شناس که مطالعات جامعی روی فرونشست‌ها دارد می‌گوید: بناهای تاریخی به دلیل اینکه عمر زیادی دارند و عوامل فرسایش طبیعی و انسانی آنها را بیشتر دستخوش ناپایداری کرده‌اند؛ تاب آوری کمی در برابر فرونشست داشته و کوچکترین جابجایی و فرونشینی زمین آن را دچار فروریزی می‌کند.
او تاکید می‌کند:این سازه‌ها با مصالح قدیمی ساخته شده و فرایند فرونشست، آسیب بیشتری به آنها وارد می‌کند.
این زمین-باستان‌شناس تصریح می‌کند: حساسیت‌های بناهای باستانی در برابر فرونشست این است که در صورت فرونشینی زمین و آسیب دیدن ساختمان، مرمت و بازسازی آن سخت بوده و در صورت بازسازی دوباره، دیگر ویژگی پیشین خود را به دست نمی‌آورد.
او در خصوص بناهای تاریخی اصفهان کمبود بارش، بهره برداری بیشتر از اندازه از آب‌های سطحی، خشک شدن لایه‌های آبدار زیرزمینی، عدم تعادل میان افزایش جمعیت شهری و منابع آب و عدم مدیریت درست و مدرن منابع آب را از عواملی می‌داند که این سازه‌ها را دچار فرونشست می‌کنند.
قدری ادامه می‌دهد:در این میان، فرایندهای زمین‌ساختی که بطور ناگهانی روی می‌دهند؛ می‌تواند خطر فرونشست را برای این سازه باستانی افزایش دهند.
به گفته این استاد دانشگاه زاینده رود، بزرگترین رودخانه حوضه گاوخونی است که از کوه‌های زاگرس سرچشمه گرفته و با ۳۵۰ کیلومتر درازا، به تالاب گاوخونی می‌ریزد. این رودخانه از گذشته‌هاب دور آبدهی زیادی داشته و بستر آبرفتی آن از آب اشباع بوده است. این رودخانه منبع بزرگی برای خوراک‌دهی آبخوان اصفهان به شمار می‌آید. کمبود دوره‌ای و کوتاه مدت آب که از گذشته در این رودخانه روی داده است؛ با بارش‌های بعدی جبران شدن و جریان دوباره رودخانه، فضاهای تهی شده از آب را در میان نهشته‌های آبرفتی و بخش زیرین بستر رودخانه، پر کرده است.
این کارشناس ادامه می‌دهد:با آنکه میزان بارش در حوضه‌های بالادست این رودخانه زیاد و به میزان ۱۴۶۰ میلیمتر بوده که در سالهای پربارش به ۲۵۵۰ میلیمتر نیز افزایش داشته؛ اما میانگین بارش حوضه زاینده‌رود ۲۶۰ میلیمتر است که در چند سال گذشته به شدت کاهش یافته است.
او با بیان این که انتقال آب از راه تونل‌های کوهرنگ ۱ و ۲ و همچنین تونل چشمه لنگان نیر تاکنون کمبود آب این رودخانه را جبران نکرده است، اظهار می‌کند:در چند دهه گذشته، کاهش شدید بارش، استفاده زیاد از آب رودخانه در بالا دست و انتقال بخشی از آب زاینده رود به استان یزد، موجب خشک شدن بستر این رودخانه شده است؛ بطوری که رودخانه در پایین دست و در بستر سی و سه پل و پل خواجو گاهی تا چندین ماه بدون آب و خشک است.
بررسی داده‌های هواشناسی نشان می‌دهد که میزان بارش در حوضه زاینده رود در ۵۰ سال گذشته، بیش از ۱۸درصد کاهش داشته است. از سوی دیگر، مصرف آب زاینده رود در چند دهه گذشته به شدت بالا رفته و در ۳۰ سال گذشته، افزایش ۷ برابری را نشان می‌دهد.
به گفته قدری با افزایش دمای هوا، آب درون روزنه‌های بستر رودخانه تبخیر شده و از رسوبات آبرفتی جدا می‌شوند. روزنه‌های بستر آبرفتی و بخش زیرین، با گذشت زمان از آب تهی شده و فشار لایه‌های بالایی، آنها را فشرده می‌کند. فشرده شدن روزنه‌ها و فشار ناشی از وزن لایه رویی، موجب کاهش حجم لایه زیرین شده و زمینه فرونشینی زمین در بستر رودخانه و زمین‌های پیرامون آن را فراهم می‌سازد.
او معتقد است سی و سه پل و پل خواجو که روی این رودخانه و در میان شهر اصفهان ساخته شده ؛ بیش از بناهای باستانی درون شهر، با خطر ناشی از کاهش دوره‌ای بارش و کمبود آب روبرو است. پایه و ساختمان این پل‌ها به شیوه‌ای ساخته شده که در برابر آب و رطوبت، پایدار زیادی دارد؛ اما خشکی بستر رودخانه آن را با گذشت زمان و در دراز مدت دچار ناپایداری کرده و احتمال فرونشست را برای آن افزایش می‌دهد.
این زمین- باستان‌شناس می‌گوید: بستر این پل‌ها و زمین‌های پیرامون آن از گذشته، مسیر اصلی جریان آب رودخانه بوده و روزنه‌های آبرفتی و تهیگاه‌های زیرزمینی آن با آب پر شده است. کاهش شدید جریان رودخانه، یا نبود آب برای چندین ماه متوالی، خطر فرونشست را برای این پل‌های تاریخی افزایش داده و احتمال آسیب دیدن این سازه ارزشمند باستانی را بالا می‌برد.
این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: توجه به تغییرات اقلیمی و کاهش بارش، کمبود منابع آب سطحی و زیرزمینی، افزایش مصرف آب شهری و کشاورزی، گسترش صنایع گوناگون و انتقال آب این رودخانه به استان‌های همسایه؛ نیاز به مدیریت منابع آب در استان اصفهان، حوضه رودخانه زاینده رود و محدوده پل‌های و سایر اثار تاریخی بیشتر احساس می‌شود.
قدری معتقد است این مدیریت باید همزمان با تهیه آب برای نیازهای گوناگون مردم استان و ارائه الگوهای بهینه برای مصرف آن، باید پیامدهای کاهش و کمبود آب و مخاطرات احتمالی ناشی از فرونشست را برای بناهای باستانی شهر اصفهان مانند سی و سه پل، پل خواجو، چهل ستون، عالی قاپو، مسجد عباسی، مسجد سید و … پیش بینی کرده و راه‌های روبرویی با این رویداد طبیعی را بررسی کند.
او با اشاره به جایگاه زیباشناختی و نمادین آثار تاریخی اصفهان بویژه سی و سه پل و پل خواجو معتقد است پل‌های تاریخی بیشتر با خطر فرونشست زمین روبرو است؛ بنابراین نیاز به مدیریت محیطی فراگیری دارد. بنابراین در مدیریت جدای از تنظیم آب رودخانه، نیاز است؛ آستانه پایداری ساختمان پل را برای گردشگری نیز بررسی کند.
او هشدار می‌دهد: هرگونه بازدید گروهی از پل‌ها باید هماهنگ با پایداری ساختمان پل و شرایط هیدرولوژیکی بستر رودخانه انجام گیرد. در فصل گرم سال که آب رودخانه کاهش یافته، یا بطور کلی خشک می‌شود؛ بازدید گروهی و فشرده از ساختمان پل‌ها، احتمال خطر فرونشست را برای آن افزایش می‌دهد.
انتهای پیام
