زوایای تاریک و روشنِ واگذاری بناهای تاریخی اصفهان

یکی از بغرنج‌ترین وضعیت آثار تاریخی در اصفهان، وضعیت خانه های تاریخی است. این آثار یا در تملک مالکان خصوصی هستند یا در تملک میراث فرهنگی و یا در اختیار برخی نهادها قرار دارند. مجموع وضعیت این خانه‌های تاریخی نشان می دهد نهاد متولی، یعنی میراث فرهنگی، باید در پی چاره ای برای نجات این آثار باشد، آثاری که شناسنامه زیستِ شهر و معماری آن را در ادوار مختلف تاریخی نشان می دهند و حالا در شرایطی که کارشناسان بر این باورند که چرخِ اقتصادِ اصفهان با کمبود آب باید بر چرخ گردشگری بچرخد، این خانه‌ها می توانند پیشانی گردشگری اصفهان را برجسته تر کنند، ظرفیتی که شاید صندوق احیا و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی باید آن را به سبب رسالتش یعنی «احیا آثار تاریخی» بهتر و بیشتر دریابد.

دور اول مزایده واگذاری بهره برداری بناهای تاریخی و فرهنگی اصفهان، در همین شهر و در مهرماه برگزار شد و سرمایه گذارانِ ۱۸ مجموعه تاریخی برای مرمت، احیا، نگهداری و بهره برداری در مدت معین، مشخص شدند. مزایده طبقه دوم میدان امام(حدفاصل مسجد شیخ لطف الله تا مسجد جامع عباسی) نیز در روزهای پایانی آبان ماه به صورت تک بنا به همراه آثار دیگر استان ها در تهران برگزار و سرمایه گذار این قسمت از جدار میدان امام هم مشخص شد.

در فهرست آثار تاریخی که توسط صندوق احیا برای مرمت و بهره برداری به مزایده گذاشته شد، خانه های ارسطویی، شیخ الاسلام و دهدشتی هم قرار دارند، خانه هایی که شرایط خوبی داشتند و دارای کاربری هم بودند. علاوه بر اینها، سردر قیصریه هم جزو همین بناها بود که چند سالی است توسط بخش خصوصی مرمت و در حال بهره برداری است.

در نتیجه آثار قرار گرفته شده در فهرست مزایده، بناهایی بودند که نیاز مبرمی به احیا نداشتند، این در حالیست که وظیفه صندوق احیا و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی، واگذاری و جذب مشارکت های مردمی برای بناهایی است که نیاز به مرمت، حفاظت و احیا دارند تا از تخریب بیشتر در امان بمانند. اما چرا از بین خانه هایی که حتی در تملک میراث فرهنگی هم هستند، آن هایی واگذار شدند که شرایط اضطراری نداشتند یا اصلا بناهایی در فهرست مزایده قرار گرفتند که به لحاظ معماری، حفاظت و نگهداشت، شرایط بسیار خوبی داشتند؟ آیا نمی شد طبقِ وظیفه اصلی صندوق، اولویت را به بناها و خانه هایی داد که شرایط سخت تری داشتند تا به این واسطه مرمت و حفاظت شوند؟

اما سوی دیگر این ماجرا جایی است که گفته می شود علیرضا ایزدی، مدیر کل سابق میراث فرهنگی اصفهان برای شفافیت بیشتر در خرج کَردِ درآمد بناهای تاریخی اصفهان، برخی از آنها را به صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی داد تا این صندوق آنها را برای واگذاری به مزایده بگذارد. این وجه ماجرا اما می تواند در شفافیت بهترِ خرجِ درآمدهای حاصل از بناهای تاریخی که پیشتر از طریق ماده ۸۸ قانون تنظیم اجاره، به بهره بردار اجاره داده می شد و حالا از فرایند صندوقِ احیا پیش می رود، کمک کند. در عین حال اما این پرسش مطرح است که چگونه درآمد بناهای تاریخی اصفهان که از طریق صندوق احیا به خزانه درآمدهای عمومی دولت واریز می شود، می تواند به کمکِ مرمت و حفاظتِ خیلِ بناهای تاریخی این شهر برسد چراکه وقتی این درآمد به خزانه دولت می رود، بین استان های مختلف تقسیم می شود و در این بین، شهری که همیشه با کمبود بودجه برای حفاظت از آثار تاریخی اش مواجه است، باید منتظر تقسیم بودجه از خزانه دولت باشد.

در ادامه باید گفت، قرار است دور دوم مزایده بناهای تاریخی اصفهان از طریق صندوق احیا و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی در ماه های پیش رو برگزار شود، سوال اما این است که آیا این صندوق قصد دارد این بار بناهای تاریخیِ نیازمند به مرمت و حفاظت را در فهرست واگذاری ها بگنجاند تا به این واسطه با ورود سرمایه گذار و بخش خصوصی احیا شوند یا همچنان قرار است، گُلِ بناهای تاریخی اصفهان واگذار شود؟

این سوالات و ابهامات را خبرنگار میراث فرهنگی ایرنا اصفهان، از شهاب طلایی شکری مدیرعامل و رئیس هیئت مدیره صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی جویا شده است و آنچه در پیش رو می خوانید، حاصل این گفت و گوست. این موضوع اما در گزارش ها و مصاحبه های پیش رو با اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان و کارشناسان مربوطه بررسی های بیشتر می شود.

ایرنا: بناهایی که برای بهره‌برداری در مهرماه گذشته از سوی صندوق احیا و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی به مزایده عمومی گذاشته شدند، مانند خانه ارسطویی یا دهدشتی و شیخ الاسلام، جزو بناهایی بودند که شرایط خوبی داشتند، یا به اصطلاح گُلِ بناهای تاریخی اصفهان بودند، مانند طبقه دوم میدان نقش جهان. اما آنچه همیشه از سوی مقامات وزارتخانه میراث فرهنگی به عنوان هدف واگذاری ابنیه تاریخی از سوی صندوق احیا و بهره‌برداری مطرح شده این است که با مشارکت سرمایه گذران و در مقابلِ بهره‌برداری برای یک مدت مشخص، بناهای تاریخی از تخریب نجات پیدا کنند و احیا شوند، بناهایی که نیاز بیشتری به نگهداری، حفاظت و مرمت دارند؛ پرسش ما این است که چرا در حالی که شمار بسیاری از بناهای تاریخی اصفهان از جمله خانه ها که نیاز بیشتری به مرمت و نگهداری دارند در این مزایده اولویت داده نشدند؟

شهاب طلایی شکری: الزاما ماموریت صندوق در مورد واگذاری حق مشارکت بناها و جذب مشارکت مردم برای احیا بناها به معنی این نیست که بناهایی که تخریب شدند یا درصد تخریب بالایی دارند، واگذار شود. موضوع این است که بنایی که هم اکنون هم از لحاظ معماری و ساختار مشکلی ندارد ولی اگر حیات در آن نباشد، آن بنا هم به بناهای تخریبی ما اضافه می شود. یکی از رسالت های ما غیر از واگذاری بناهای تخریب شده و بناهای دارای آسیب، واگذاری بناهایی است که در زمان حاضر، ظرفیت مشارکتِ مردم را دارند و برای اینکه به لیست بناهای تخریبی اضافه نشوند، با شرایط و ضوابط اختصاصی بنا به مشارکت می گذاریم تا بهره بردار در جهت حفظ و نگهداشت آن بنا به ما کمک کنند.

ایرنا: پیشتر بناهای تحت مالکیت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان از سوی یک شرکت تعاونی وابسته به این اداره و گویا بر اساس ماده ۸۸ قانون تنظیم اجاره برای بهره‌برداری به بخش خصوصی اجاره داده می ‌شد، اما پس از تصمیمِ مدیر کل سابق میراث فرهنگی اصفهان در اوایل سال جاری برخی از این بناها به صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی واگذار شد تا از طریق مزایده و مشارکت‌های عمومی به بهره‌برداری برسند. این اتفاق به زعم برخی از منتقدان، دو روی سکه داشته است، یک روی این ماجرا، به سود ابنیه تاریخی است از این جهت که درآمد آنها به طور شفاف‌تری حاصل و خرج می شود و اما روی دیگر، آن است که گفته می شود درآمد این بناها به جهت اینکه از طریق صندوق احیا و بهره برداری به خزانه دولت می رود، مستقیما به اصفهان با انبوهی از آثار تاریخی که همیشه با کمبود بودجه برای نگهداشت آنها مواجه بوده، نمی آید بلکه بین استان ها تقسیم می شود. پاسخ شما در مقابل این موارد چیست؟

طلایی شکری: سوال و نکته اول این است که درآمدی که پیش‌تر گرفته می شد، کجا صرف می شد؟ آیا این درآمد صرفِ احیا بناهای تاریخی استان اصفهان می شد؟ نکته و سوال دوم این است که آیا درآمدی که از این بناها کسب می شد، ارزش واقعی آن بنا بود؟ این بناها در یک فرایند غیرشفاف و در یک فضای ابهام آلود به یکسری افراد داده می شد. سوال و نکته سوم این است، افرادی که می گویند درآمد این بناها به خزانه دولت واریز می شود، چرا این پرسش را مطرح نکردند که درآمد مابقی بناهای تاریخی استان که بر همان روال سابق اداره می شوند، از چه طریقی است و کجا ریخته می شود؟ آیا شفافیتی در مورد درآمدی از مدل های مختلف واگذاری بناهای تاریخی استان اصفهان ایجاد شده است، وجود دارد؟ اینکه به کدام محل ریخته و در کدام محل خرج می شود؟ شما به عنوان خبرنگار می‌توانید بناهایی که از طریق صندوق واگذار شده است را بررسی کنید که پیشتر درآمدشان کجا می رفته و چگونه خرج می شده و بعد از واگذاری از طریق صندوق به چه نحو است.

نکته بعد این است که صندوق وقتی بناهایی را واگذار می کند، از بسیاری از مراوداتی که می تواند در واگذاری یک بنا به یک شخص یا یک گروهِ خاص ابهام ایجاد کند مبرا است چون بنا در یک فرایند مشخص و شفاف از طریق سامانه ستاد دولت و با حضور دستگاه نظارتی واگذار می شود. موضوع اما درآمد است، درآمد این بناها برخلاف روال سابق که هیچ مشخصه و شفافیتی در هزینه کَردِ آن بنا نبود، – غیر از اینکه این بناها با ارزش واقعی خودشان واگذار نمی شدند – به خزانه عمومی دولت تحت عنوان درآمدهای عمومی دولت حاصل از اجاره واریز می شود.

ایرنا: با توجه به انبوه آثار تاریخی استان اصفهان و کمبود همیشگی بودجه برای مرمت، نگهداشت و حفاظت از آنها، سهم اصفهان از این درآمدی که از محل بناهای تاریخی استان به خزانه درآمدهای عمومی دولت واریز می شود، به چه شکل خواهد بود؟

طلایی شکری: وقتی درآمد به حساب یک شرکتِ خاص یا یک گروهِ خاص ریخته نمی شود، به حساب درآمدهای عمومی دولت ریخته می شود، حالا ما چگونه می توانیم این درآمد را در استان خرج کنیم؟ من به سایر دوستان هم گفتم که ما سازوکاری را طراحی و مشخص می کنیم که هر استان سالانه چقدر از بناهایش، درآمد به خزانه دولت واریز می کند و بر مبنای آن طبیعتا برای استان هایی که بناهای بیشتری دارند، مطالبات هم بیشتر است و بخش های مختلف وزارتخانه از معاونت توسعه تا خودِ وزیر محترم میراث فرهنگی دستور می دهند که از این منابع در استان برای بازسازی یا مرمت کدام بناها استفاده شود.

نکته این است که ما به آقای وزیر و وزارتخانه گزارش می دهیم که کدام استان همکاری بیشتری کرده و کدام استان بنای بیشتری دارد؛ طبیعتا در تخصیص منابعِ حاصل از درآمدهای اجاره بناهای تاریخی، به تناسب استان و بر اساس سیاست های وزارتخانه و بر اساس مطالبات و رایزنی های استان، بودجه اختصاص پیدا می کند.

اتفاقا در زمان حاضر، درآمد به طور شفاف به یک حساب ریخته می شود و هم استان و هم نهادهای بازرسی اگر همین لحظه به ما بگویند در ماه جاری، بناهای استان اصفهان چقدر درآمد داشته اند، همه این موارد را براساس واریزی به حسابِ خزانه دولت، به این دستگاه ها لیست می دهیم اما این فرایند را در سنوات قبل نداشتیم. خدمت نمایندگان استان اصفهان هم عرض کردم که وصول این پول و درآمدی که برای استان ایجاد می شود بسیار راحت تر از سنوات قبل است که ما نمی دانستیم این پول کجا می رود.

ایرنا: برخی بناهای تاریخی از طریق ماده ۲۷ و مستقیما از طرف خودِ وزارتخانه میراث فرهنگی به بخش خصوصی واگذار می شوند، البته در اصفهان آن طور که به ما گفته شده است، تنها یک اثر و آن هم کاروانسرای شیخعلی خان در شهرستان شاهین شهر و میمه از این طریق به بخش خصوصی واگذار شده است، نظرتان در رابطه با این شیوه واگذاری چیست؟

طلایی شکری: واگذاری بناهای تاریخی از طریق ماده ۲۷ وجاهت قانونی ندارد دلیل آن هم این است که اصولا شان نزول ماده ۲۷ برای بناهای تاریخی نبوده است. موضوع ماده ۲۷ برای پروژه های نیمه تمامِ دولتی بوده است، پروژه هایی که در وزارتخانه های ورزش، صمت و یا راه و شهرسازی بوده و دولت از یک تا ۱۰۰ درصد در آن پروژه پیشرفت کرده و حالا با حفظ کابری موجود، آن پروژه ها را از طریق ماده ۲۷ به بخش خصوصی واگذار می کند.

اما دولت و قانون گذار، متولی واگذاری بناهای تاریخی را در وزارتخانه و هم در قوه مجریه مشخص کرده که صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی است. قانونگذار در قانون های متاخرش تکلیف بناهای تاریخی را در این رابطه مشخص کرده است که متولی دارد و ماده ۲۷ برای طرح های حوزه مرمت بناهای تاریخی نیست. مطالبه کرده ایم که این موضوعِ ماده ۲۷ که فضاهای غیرشفافی در بستر آن اتفاق می افتد، برای بناهای تاریخی حذف شود. در واقع وزارتخانه برای این موضوع ساختار دارد و بر اساس قانون، برای احیا بناهای تاریخی، جذب مشارکت انجام می شود و ضمن آن به بناهای تاریخی کاربری داده می شود. صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی در تمام فرایند بهره برداری نظارت می کند در حالی که ماده ۲۷ به هیچ وجه این ظرفیت ها را ندارد.

ایرنا: مسئله ای که وجود دارد این است که آثار تاریخی از جمله خانه هایی که مالک خصوصی دارند، در مقابل بناهایی که در تملک میراث فرهنگی هستند، بعضا شرایط حساس تر و نیاز بیشتری به احیا و نگهداشت دارند، این در حالی است، که صندوق احیا و بهره برداری، بناهایی که تحت مالکیت میراث فرهنگی هستند را برای واگذاری به مزایده می گذارد، صندوق چه راه حلی برای بناها و خانه های تاریخی که تملکشان با میراث نیست یا بناهای مجهول المالک دارد؟ مشکلِ وضعیت خانه های تاریخی اصفهان در رابطه با خانه هایی است که در تملک مردم عادی هستند، ورثه دارند اما شرایط رها شده به شدت آنها را به سمت ویرانی پیش برده است، آیا صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی راه حلی برای نجات این خانه ها دارد؟

طلایی شکری: بناهای که تحت مالکیت میراث نیستند چند دسته هستند، یکسری بناها در مالکیت دستگاه های عمومیِ دولتی هستند مثل شهرداری و نهادهای حاکمیتی. یکسری از بناها هم در اختیار اوقاف هستند و یک گروه دیگر که بخش عظیم بناهای تاریخی کشور محسوب می شوند، دارای مالکیت خصوصی هستند. ما برای موضوعات مختلف و برای سه نوع مالکیت بناهای تاریخی، برنامه ای را تدوین کرده ایم و بستری را آماده می کنیم که مسائل و نوع جذب مشارکت این بناها از طریق صندوق بررسی شود.

ایرنا: ممکن است در رابطه با این برنامه، بیشتر توضیح بدهید؟

طلایی شکری: خیلی نمی توانم به جزییات این برنامه بپردازم چون در حال تدوین آن هستیم اما در پی شناسایی مشکلات مالکان خصوصی و همچنین ایجاد مجموعه ای از حمایت‌های دولتی در این رابطه هستیم.

در سنوات قبل حفاظت از میراث فرهنگی را صرفا ثبت آثار دانسته ایم، در حالی که حفاظت یک چرخه شناسایی، ثبت، مرمت، احیا و بهره برداری است. اگر تمامی این پنج حلقه چرخه ایجاد شد، می توان گفت یک حفاظت پایدار درست شده است نه فقط صرفا با ثبت اثر. گاهی ثبت یک بنا توسط میراث فرهنگی، تخریب آن بنا را تسریع کرده است. ما بنای ملت را ثبت ملی کرده ایم و الان مرجعی برای ادامه کار مالکان نیست، اینکه مالک برای تعیین کاربری و تسهیلات کجا برود، رابطه اش با شهرداری و وزارت میراث فرهنگی چیست و اما در زمان حاضر ما برای این موضوع بستری را فراهم کردیم که به وقت خودش اطلاع رسانی خواهیم کرد.

بنابراین باید گفت وظیفه صندوق احیا صرفا بناهای با مالکیت میراث فرهنگی نیست و یک وظیفه حاکمیتی برای احیا بناهای تاریخی کشور با تمامی مالکیت ها دارد که می تواند در همه این موارد ورود کند و راه حل بدهد و این بستر در حال تدوین است.

ایرنا: مجمع خیرین میراث فرهنگی به تازگی در حال اعلام موجودیت است. این مجمع می‌تواند گره گشا باشد، چقدر ممکن است صندوق بتواند از مجمع خیرین برای احیا بناهای تاریخی و به خصوص خانه های تاریخی که شرایط دشواری دارند استفاده کند؟

طلایی شکری: ما از همه ظرفیت های موجود و طبیعتا ایجاد مجمع خیرینِ میراث فرهنگی که به ابتکار معاونت میراث فرهنگی وزارت خانه، شکل و سامان پیدا کرده است، استفاده خواهیم کرد. با توجه به هدف و نیتی که خیرین برای احیا بناهای تاریخی و هویت ملی دارند یکی از گزینه های ما برای مشارکت در احیا بناهای تاریخی، استفاده از ظرفیت مجمع خیرین خواهد بود. صندوق احیا و بهره برداری ارتباط تنگاتنگی با معاونت میراث فرهنگی دارد و در سیاست های کلی وزارتخانه و معاونت میراث فرهنگی هم راستا هستیم. در نتیجه اگر مجمع خیرین به ثمر برسد، صنوق صد درصد از آن ظرفیت هم بهره مند خواهد شد.

ایرنا: سرمایه گذار ۱۹ بنای تاریخی اصفهان از سوی صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی برای واگذاری در یک مدت معین، مشخص شدند و در بین آنها سه خانه تاریخی ارسطویی، شیخ الاسلام و دهدشتی که باز هم تاکید می کنم شرایط خوبی داشتند، قرار دارند. می خواهیم بدانیم چه خانه های تاریخی دیگری در مزایده بعدی که قرار است به زودی برگزار شود، وجود دارد؟

طلایی شکری: برای مشارکت مردم در احیا بناهای تاریخی آثار مختلفی از اصفهان وجود دارد که صرفا متعلق به شهر اصفهان هم نیست و بناهای دیگری هم از شهرستان های استان وجود دارند ولی چون بحث های کارشناسی و اسنادِ مالکیت این بناها هنوز به جمع بندی نهایی نرسیده است، نمی دانیم چه عنوان بناها و چه تعداد واگذار خواهد شد. لیست بناها را داریم اما این لیست قطعی نیست.

ایرنا: چقدر قصد دارید خانه های تاریخی اصفهان که گرچه در تملک میراث هستند، اما شرایط چندان مساعدی ندارند را در لیست مزایده دورِ دوم بگذارید؟ ما در اصفهان خانه هایی را در تملک میراث فرهنگی داریم که شرایط خوبی ندارند و نیازمند مرمت و احیا هستند.

طلایی شکری: اولویت بعدی ما در بسته جذب مشارکت مردم برای احیا بناهای تاریخی، بناهای دچار آسیب هستند.

ایرنا: مزایده بعدی در اصفهان برگزار می شود؟

طلایی شکری: با ابتکاری که صندوق کرده و این کار در دولت سیزدهم انجام شده است، مزایدات مربوط به استان از ابتدا در تعیین کاربری، کارشناسی، قیمت کارشناسی برای مرمت و احیا در خودِ استان انجام خواهد شد و حتی بعد از واگذاری، از میراث فرهنگی استان به عنوان ناظرِ مقیم در طول مدت بهره برداری استفاده خواهیم کرد. در واقع استان در تمامی مرحل از زمان معرفی تا بهره برداری از بنا در جریان است و با هماهنگی کامل استان این کار انجام می شود. امیدواریم نتیجه‌ این هماهنگی بتواند به احیا درست بنا، واگذاری به دارای اهلیت بهتر با قیمتِ حقیقی منجر شود.

به هر روی حتما مزایده ها در استان اصفهان برگزار خواهد شد مگر بناهای متفرقه و تک بناهایی که از استان های مختلف باشند که با توجه به شرایط اضطرار، مزایده آنها در تهران انجام خواهد شد.

ایرنا: طبقه دوم میدان نقش جهان هم گویا در مزایده ای که در اصفهان انجام شد، باطل شد و به صورت تک بنا به همراه آثار دیگر استان ها در تهران به مزایده برای احیا و بهره برداری گذاشته شد، درست است؟

طلایی شکری: طبقه دوم میدان در مزایده قبل دارای نقص مدارک بود و به همین دلیل نتوانست واگذار شود اما در اولین مزایده ای که به صورت متفرقه، شامل هشت بنا از هشت استان کشور بود، در تهران برگزار و واگذار شد.

بناهایی که از سوی صندوق برای واگذاری به مزایده گذاشته می شوند، از طرف اداره کل میراث فرهنگی معرفی می شوند؟

طلایی شکری: الزاما بناهایی که از طریق استان ها معرفی می شوند، مد نظرمان نیستند، هرچند این سری بناها هم هستند اما یکسری دستوراتِ واگذاری بناها توسط دولت و همین طور مقام عالی وزارتخانه میراث فرهنگی به صندوق احیا و بهره برداری داده می شود.

اما بدانید اصفهان دارای آن شاخصه هایی است که همه ما به آن افتخار می کنیم، مطمئن باشید که ما هم این حساسیت را داریم که در اصفهان عدالت رعایت شود و بنا را به سرمایه گذارِ دارای اهلیت واگذار کنیم.

انتهای پیام