وقتی راه آهن عصر پهلوی اول باعث بی رونقی بوشهر می شود
از دوره شاه عباس صفوی بندرعباس به عنوان برترین بندر تجاری ایران در سواحل خلیج فارس شناخته می شد. این برتری تا انتهای دوره صفویه برقرار بود؛ ؛ ولی پس از آن بندرعباس هرگز رونق سابق را نیافت. این بندر در دوره قاجار به عنوان بندر مجاور بندر بوشهر که مهم ترین بندر تجاری ایران در دوره قاجار محسوب می شد, فعالیت می کرد؛ ؛ ولی در دوره پهلوی اول که به سبب رشد بندر خرمشهر بندر بوشهر از رونق افتاد, وضعیت اقتصادی بندرعباس به سمت افول بیشتر پیش رفت. نوشتار پیش رو با روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از آمار و اسناد در پی پاسخ به این پرسش است که وضعیت اقتصادی بندرعباس در دوره پهلوی اول چگونه بوده است. این پژوهش بر این فرضیه استوار است که بندرعباس در دوره پهلوی به رکودی که با افول دولت صفوی آغاز شده بود ادامه داد. اگرچه نتیجه بررسی های انجام شده نشان از رشد میزان تجارت و صنعت این بندر دارد؛ اما در این زمان به واسطه بالا رفتن حجم تجارت خارجی خلیج فارس و بنادر خوزستان به دلیل دسترسی ریلی به سراسر ایران, حجم تجارت خارجی تمام بنادر رشد داشته است و بندرعباس در این زمان به لحاظ کیفی همچنان در رکود به سر می برد. نه تنها تجارت خارجی بلکه صنعت, کشاورزی و اقتصاد داخلی بندرعباس نیز نسبت به سایر شهرهای ایران ضعیف و ناکارآمد بود.
به اعتقاد برخی پژوهشگران
اگر چه به خاطر توجهات و اهمیتی که رضا شاه برای بنادری مانند محمره (خرمشهر)، آبادان و بندر شاهپور(امام فعلی)، قائل بود از اهمیت تجاری بندرعباس تا حدودی کاسته شد اما دچار رکود و انزوای کامل نشد. و همچنان جایگاه خود را در تجاررت خلیج فارس حفظ کرد. در این دوره ما شاهد فعالیت گسترده شرکتهای تجاری خارجی از جمله شرکتهای آلمانی و انگلیسی در بنادرجنوبی ایران و از آن جمله بندرعباس هستیم. در سالهای ابتدایی حکومت رضا شاه حجم مبادلات تجاری بندرعباس از لحاظ صادرات و واردات چندان گسترده نبود. در سه سال آخر حکومت رضا شاه یعنی در حد فاصل سالهای ۲۰-۱۳۱۸شمسی، ارزش کالاهای صادراتی بندرعباس بیشتر از حجم کالاهای وارداتی بود. دلایل افزایش صادرات بندرعباس در این سالها، صدور تصویب نامه کالاهای درجه ۳ و همچنین تصویب نامه مبادلات مرزی بودکه در سال ۱۳۱۶شمسی به تصویب رسید. روند رو به رشد افزایش صادرات بندرعباس از سال ۱۳۱۶شمسی آغاز و تا سال آخر حکومت رضا شاه در سال ۱۳۲۰شمسس ادامه پیدا کرد. اما اوج رونق تجارت بندرعباس از لحاظ صادرات سال ۱۳۱۸ ش/۱۹۳۹ میلادی بود. علت اصلی این مساله بروز جنگ جهانی دوم در اروپا در این سال، پیش بینی و تقاضای این کشورها برای مواد اولیه و خواربار بوده است. بندرعباس در این دوره با اکثر کشورهای اروپایی و آسیایی ارتباط تجاری داشت. ولی بیشترین روابط تجاری بندرعباس با کشورهایی مانند هندوستان، عمان و انگلستان بود
از دورۀ افشاریه تا انتهای دورۀ قاجار بوشهر اصلی ترین بندر جنوبی ایران محسوب میشد. در اوایل قرن بیستم با پیروزی جنبش مشروطه و اصلاحات اداری، بوشهر همچنان جایگاه خود را حفظ کرده بود. با روی کار آمدن دولت پهلوی اول و تدوین راهبرد رشد و توسعۀ اقتصادی، اوضاع تجاری خلیج فارس دستخوش تغییر شد. در این راهبرد با احداث خطوط ریلی و جاده ای، توسعه و تجهیزِ بنادر خوزستان در اولویت قرار گرفت و این بنادر با حمایت همه جانبۀ دولت به صورت فزاینده و شتابان ترقی کردند.
دولتمردان پهلوی اول محورِ توسعۀ تجاری و اقتصادی را در مسیر بنادر خرمشهر و
آبادان قرار دادند تا با حضور قدرتمند نیروهای نظامی و دریایی زمینه استقرار حاکمیت ملی را در رودخانه های کارون و اروند برقرار کنند
در یک تقسیم بندی کلی بنادر ایران به دو دستۀ بنادر دریای مازندران و بنادر خلیج فارس تقسیم میشوند. از میان بنادر شمالی ایران، بنادر آستارا، انزلی، مشهدسر، فریدونکنار، شهسوار، بندرگز و بندر ترکمن تجاری بوده اند. از این میان، بندر
انزلی از همه مهمتر و دارای تأسیسات بندری مجهزتری بوده است
بنادر جنوب ایران عبارت بودند از بنادر گواتر، چاه بهار، جاسک، بندر خمیر، بندرعباس، بندر لنگه، بندر نخیلو، بندر طاهری، بندر کنگان، بندر بوشهر، بندر ریگ، بندر دیلم، بندر هندیجان، بندر شاهپور بندر امام خمینی ره فعلی ، بندر معشور که ماهشهر فعلی است و بندر خرمشهر، از این میان بنادر گواتر، چاه بهار، جاسک، بندرعباس، بندر لنگه، بندر بوشهر و بندر خرمشهر به لحاظ تجاری
اهمیت داشت به جز بنادر، پایانه های گمرکی مختلف در سرتاسر کشور وجود
داشتند که کالای تولیدشدۀ محل خود را به دیگر نقاط صادر و کالای مورد نیاز را
وارد میکردند. در میان این دفاتر گمرکی، بندر بوشهر یکی از مهمترین مبادی ورود و
خروج کالا محسوب میشد. این بندر در میان بنادر ایرانی خلیج فارس بیشترین میزان
تجارت کالا را، به لحاظ میزان و قیمت، تا پیش از به راه افتادن خط آهن خوزستان دارا و به استناد آمار در سال ۱۳۱۵ ه.ش، بیشترین واردات ایران از راه خلیج فارس از بندر بوشهر انجام شده است در این آمار بندرعباس در رتبه آخر قرار دارد و بوشهر در زمینۀ صادرات پس از خوزستان مهمترین بندر جنوبی ایران به شمار میرفته است. دولت پهلوی اول از میان بنادر جنوبی به بندر شاهپور و بندر خرمشهر توجه بیشتری نشان میداد. همین امر باعث شد تا در آن دورۀ دولت بنایی در بوشهر نسازد و
تجار هزینه های ساخت وساز را به عهده بگیرند. اما با گذشت زمان و رکود اقتصادی بندر بوشهر، تجار نیز دیگر قادر به انجام چنین فعالیتهایی نبودند
