آتشکدۀ ساسانی و یگانه و بی مانند (منحصربه فرد) رُستاقِ داراب در برگیرندۀ دو چهارتاقی بزرگ در کنار یکدیگر است که در ورودی تنگه ای باستانی و بسیار زیبا جای دارد که روزگاری نه چندان دور در درون تنگه، پر از آب بوده و هنوز هم می توان نشانه های آن را بر دامان کوه و دیواره های تنگه دید که بیانگر این است که، از میلیون ها سال پیش در تنگه که به «تنگِ چک چک» نیز نامدار است، آب روان و خروشان بوده است. همچنین در همین تنگه و رو به روی مجموعۀ چهارتاقی در درون اِشکفتی (غاری) یک حوضچۀ دستکَند تاریخی وجود دارد که همچنان و پس از خشکیدن تنگه، از بالای دهانۀ اِشکفت به درون حوضچه، آب می چِکد و صحنۀ زیبا و شگفت اَنگیزی را به نمایش گذاشته است که فَرنام تنگه نیز، از همین چِک چک قطره های آب گرفته شده است. اما با این همه، سوداگران اَموال تاریخی و فرهنگی و غارت گران میراث فرهنگی به بهانه های پوچ و خیال اَنگیز یافتن گنج که هیچ وجود خارجی نیز، ندارد به درون عَرصۀ مجموعه چهارتاقی های رُستاق یورش برده و کف آتشکده و کنار پایه های آن را گودال بزرگی پدید آورده و آسیب های برگشت ناپذیری را برجای گذاشته اَند. دست اَندازی های این سودجویان نابخرد و فرومایه به همین جا پایان نمی یابد و جای جای مجموعۀ تاریخی چهارتاقی رُستاق را کَنده و به لایه های باستان شناسانۀ محوطه آسیب رسانده و آن را زیر و رو کرده اَند که تهدیدی جدی برای یادگار ساسانیان به شمار می آید.
باید دانست که، کَند و کاوهای غیرمجاز غارت گران اَموال تاریخی و فرهنگی در مجموعۀ چهارتاقی های رُستاق از چندین سال پیش آغاز شده و هم اینک رو به اَفزایش بوده و در چند ماه گذشته نیز، تاراج گران فرومایه در جای جای محوطه و عَرصۀ یادگار ساسانیان نشانه های بی فرهنگی و نابخردی خود را برجای گذاشته و به درون آتشکده دست یازیده و کنار پایه ها و کف آتشکده را کَنده و زیر و رو کرده اَند. همچنین در کنار بنای چهارتاقی منسوب به اتاق موبدان و یا جایگاه نگهداری آتش به تازگی کَند و کاوهای غیرمجاز صورت گرفته است. کارشناسان یکی از اَنگیزه های اَفزایش کَند و کاوهای غیرمجاز در بناها و آثار تاریخی کشور که هم اینک به یک فاجعه تبدیل شده و تهدیدی بزرگ و جدی برای یادگارهای گذشتگان به شمار می آید را نبود آموزش و پالایش فرهنگ از سوی سرپرستان و مسولان فرهنگی کشور می دانند که همواره دست بر روی دست گذاشته و تنها بینندۀ این خراب کاری ها هستند و گاهی به جملۀ اَفسوس و دریغ بَسنده می کنند! حال آن که، با نگرش به وضعیت موجود در کشور اگر مسولان میراث فرهنگی و دولت مردان کشور هرچه زودتر به این موضوع ورود پیدا نکنند، در آینده ای نه چندان دور، همۀ یادمان های تاریخی کشور که اَمانتی در دست ما هستند، دستخوش نابودی شده و از صحنۀ روزگار و چهرۀ تاریخ پاک خواهند شد. دیر زمانی است که، زنگ خطر برای میراث فرهنگی کشور به صدا در آمده، ولی مسولان میراث فرهنگی کشور همچنان سرگرم کاغذبازی های اِداری و دادن اَرقام اَفزایش آمار بازدیدکنندگان از بناها و آثار تاریخی کشور در تعطیلی های مناسبتی سال هستند و آن را جزو رزومه های کاری خود به شمار می آورند!
از دیگر اَنگیزه های گسترده شدن کَند و کاوهای غیرمجاز در بناها و آثار تاریخی کشور، فقر فرهنگی و آز و زیادی خواهی های بیشتر مردم اِمروزه است که همواره دوست دارند “رهِ سد ساله را یک شبه بپیمایند”. و هرچه زودتر پول دار شوند! هرچند که، این ها توهمی بیش نبوده و نیست. اما در پایان نیز، این یادگارهای اَرزشمند گذشتگان پاک نهاد ما است که یکی پس از دیگری از صفحۀ روزگار زِدوده شده و از میان می روند و ما تنها بینندۀ آن بوده و گاهی نیز، اَفسوس و دریغ می خوریم.
رشد گیاهان بر روی آتشکدۀ رُستاق، آن را به نابودی کشانده است
یکی دیگر از دشواری های آتشکدۀ بی همتای رُستاق، عوامل بیولوژیکی (گل سنگ ها) است که همانند خُوره به جان آن اُفتاده و تهدیدی جدی برای یادگار ساسانیان به شمار می آید. رشد روزاَفزون گیاهان و علف های هرز بر روی آتشکده و چهارتاقی رُستاق و بی برنامگی و بی خیالی مسولان فرهنگی شهر به ویژه ادارۀ میراث فرهنگی سبب شده تا چهرۀ یادگار ساسانیان رنگ باخته و سراسر بنا از گل سنگ ها پوشیده شود که بی گمان ماندگاری آن در دراز مدت سبب پوسیدگی سنگ های بنا خواهد شد و باید هرچه زودتر مسولان میراث فرهنگی در این زمینه، اِقدام کنند.
کمبود بودجه و نیروی کار بلای جان یادگارهای تاریخی کشور
اما یکی از بزرگ ترین چالش های میراث فرهنگی کشور، کمبود بودجه و نیروی کار در یگان حفاظت میراث فرهنگی کشور است. همان گونه که آگاهیم در بیشتر شهرهای کشور تنها یک نیروی یگان حفاظت از میراث فرهنگی وجود دارد که از امکانات کم و محدودی نیز برخوردار هستند. باید پذیرفت سرزمین بزرگ و زرخیر تاریخی و باستانی ایران پر از محوطه ها و بناها و آثار تاریخی است که با وجود تنها یک تَن نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی اِمکان سرکشی حتا هفته ای یک بار هم از بناها و آثار تاریخی در درون شهرها و به ویژه روستاها وجود ندارد و باید نمایندگان خانۀ ملت (مجلس) در این زمینه، اِقدام فوری اَنجام دهند. همچنین وضعیت بودجه برای وزارت خانه ای با این بزرگی که سه زیر مجموعۀ مهم و تخصصی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را دارد بسیار اَندک و ناچیز است و گاهی کفاف کارهای پژوهشی و مطالعاتی در سه حوزه را نمی دهد چه رسد به پاسداری و نگاهبانی و حفاظت و مرمت از بناها و آثار تاریخی. به هر روی، اگر به راستی دولت و مسولان بلندپایۀ کشوری و وزیرمیراث فرهنگی قصد محافظت و نگهداری و پاسداری از یادمان های تاریخی کشور را دارند، باید هرچه زودتر در این زمینه، ورود پیدا کنند.
مرمت های غیراصولی بر روی چهارتاقی رُستاق، تکمیل شد!
گل بود به سبزه نیز آراسته شد. این زبانزد (ضرب المثل) درست حال و روز امروز چهارتاقی های دوقلوی ساسانیِ رُستاق در شهر داراب را نشان می دهد. مرمت های ناشیانه و غیراصولی بر روی یکی از چهارتاقی ها که منسوب به اتاق موبدان یا جایگاه نگهداری آتش وَرجاوند در دورۀ ساسانیان بوده است، چُنان زشت و ناهمخوان و شلخته انجام گرفته، که هر فردی تنها کمی با زمینۀ میراث فرهنگی آشنا باشد با دیدن آن شگفت زده و سرگردان و گیج خواهد شد. به ویژه کسانی که این مجموعۀ تاریخی را پیش از مرمت دیده باشند، بی گمان آه از نهادشان بلند شده و سرگشته و دل آزرده می شوند. مرمت های اَنجام گرفته تا اَندازه ای ناشیانه و غیراصولی است که هیچ جایی برای دفاع از آن وجود ندارد و ساختار و کالبد بنا را خَدشه دار کرده و آسیب های برگشت ناپذیری را بر پیکرۀ بی دفاع یادگار ساسانیان برجای گذاشته است.
سخن درخُور نگرش این است که، نگارنده در بازدید مهرماه ۱۳۹۹خورشیدی از این مجموعۀ ساسانی و اجرای نخست طرح مرمت چهارتاقی رستاق، با رفتن به ادارۀ کل میراث فرهنگی استان و با نشان دادن نگاره ها به کارشناسان میراث فرهنگی، اعتراض خود را به رَوند مرمت های غیراصولی اِبراز داشته و خواستار توقف مرمت ها شده، که کارشناسان میراث فرهنگی همان زمان با تایید سخنان نگارنده، از توقف و اصلاحیۀ مرمت ها سخن گفته بودند. همچنین نگارنده در گزارشی کامل و جامع با نام مرمت های غیراصولی درچهارتاقی ساسانی رُستاق داراب به اَبعاد گوناگون و آسیب های وارده بر اثر مرمت های غیراصولی پرداخته و به آگاهی مسولان میراث فرهنگی استان نیز، رسانده بود و اِنتظار می رفت که مسولان و مدیران میراث فرهنگی به نقدهای کارشناسانه و دلسوزانۀ کُنشگران میراث فرهنگی اَرجی نهاده و توجه کنند. اما شوربختانه در بازدیدی که نگارنده به تازگی از آتشکدۀ رستاق اَنجام داده، با صحنه های دهشتناک و اَندوه باری رو به رو شده و مرمت های غیراصولی گذشته، تکمیل شده است! در این جا، تنها به یک مورد از مرمت غیراصولی و دخالت در بنای تاریخی و باستانی و خدشه دار شدن آن اِشاره خواهد شد. مرمتگر چهارتاقی رُستاق بدون مطالعه و مستند نگاری و بدون حضور کارشناس باستان شناسی و آماده سازی و تصویب طرح مرمت در شورای فنی استان و مهم تر از همه، تصویب طرح در پژوهشکدۀ باستان شناسی و حفاظت و مرمت از بناهای تاریخی کشور، با پوشش کاهگِل و سیمان برای چهارتاقی بسیار اَرزشمند و یگانۀ رستاق، گُنبد درست کرده است!؟ تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل…
با این همه، نگارنده بر پایۀ مسولیت اجتماعی خویش، موضوع کَند و کاوهای غیرمجاز را به آگاهی مسولان میراث فرهنگی استان رسانده و خواستار پیگیری و توجه بیشتر به آن شده است. همچنین در دیدار با رییس پژوهشکدۀ میراث فرهنگی و گردشگری کشور از طرح مرمت غیراصولی در گذشته و تکمیل آن اِنتقاد کرده و خواستار پیگیری و اصلاحیۀ آن شده است.
بازشناسی آتشکدۀ رُستاقِ داراب
چهارتاقی های رُستاق که بیشتر با نام قصرآینه شناخته شده است در ۷۰ کیلومتری شهرستان داراب و در هشت کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شهر رُستاق جای دارد. این چهارتاقی ها در بلندی زیادی از سطح زمین ساخته شده و از پیرامون به وسیلۀ سه رشته کوه درمیان گرفته شده است.
نخستین سازه که به چهارتاقی نامدار است از سنگ و گچ و آهک به اندازۀ ۴۹ مترمربع با دیوارهایی سِتَبر که کلفتیِ دیواره ها یک متر و شست (شصت) سانت است، ساخته شده است. در نمای این بنا سنگ های تراش خورده صاف به کار رفته است. در درون سازه، تاقچه هایی ساخته شده که مربع شکل است. درِ ورودی این بنا در سمت سازه ای دیگر که در نزدیکی آن ساخته شده، گشوده می شده است. سقف این چهارتاقی، گنبدی شکل بوده که هنوز تا اندازه ای پا برجاست. دیواره های چهارتاقی دارای هفت متر بلندی است.
در نزدیکی بنای چهارتاقی، سازۀ دیگری وجود دارد که نامدار به آتشکده است. اندازۀ آن نیز، ۸۰ مترمربع و کلفتی دیواره های آن دو متر است. مصالح به کار رفته در آن سنگ و آهک است. نمای این سازه به وسیلۀ ملات گچ، تخت (مسطح) شده است. سقف آن به گونۀ استوانه ای بوده که هم اینک فرو ریخته است و تنها بقایایی از آن برجای مانده است.
درکوهی که در پشت این دو چهارتاقی جای گرفته است، بقایای سه بارو پیدا است. دو بارو (برج) دایره ای شکل بوده و باروی سوم مربع شکل است که محل جایگیری دیده بان ها و نگهبانان بوده که محوطه و راه های پیرامون چهارتاقی ها را کنترل می کرده اَند.
برخی از باستان شناسان و پژوهشگران آتشکدۀ رُستاق را همان آتشکدۀ بزرگ و نامدار آذرفَرَنبغ (آتشکدۀ موبدان) در دورۀ ساسانیان می دانند که جزو سه آتشکدۀ بزرگ ایرانیان در آن دوره به شمار می آمده است. همچنین سازۀ چهارتاقی که امروزه بر روی چهار پایه استوار است را آتشکدۀ ورجاوند و اصلی و چهارتاقی نخستین که به شکل کمابیش مستطیل است را منسوب به اتاق موبدان یا جایگاه نگهداری آتش می دانند. هرچند که، تا کاوش های باستان شناسی و پژوهش های علمی در این محوطه انجام نگیرد، نمی توان با استواری و محکمی چیزی گفت.
آتشکدۀ رُستاق در واقع، یک مجموعۀ تاریخی – فرهنگیِ سِتُرگ و سِتَبر (حجیم) و با ارزش بوده است که بزرگ ترین و شاخص ترین آتشکدۀ استان به شمار می آید که به باور برخی از باستان شناسان در آغاز دورۀ ساسانیان و به گمان بسیار به دست اَردشیر بابکان، نخستین پادشاه دودمان ساسانی یا شاهپوریکم، دومین شهریار ساسانی ساخته شده است که ازدیدگاه باستان شناسی و مِهرازی (معماری) دارای ارزش بسیاری است و شاید پایگاه بُنیادین (اصلی) ساسانیان در سرزمین پارس بوده است.
چهارتاقی های ساسانی رُستاق با نام مجموعۀ «تَنگ چک چک» در تاریخ ۲۰ شهریورماه ۱۳۸۵خورشیدی با شمارۀ ۱۶۱۲۲ به ثبت ملی رسیده است.
نگاره های زیر را که به تازگی گرفته شده است، ببینید :
وضعیت برج دیده بانی محوطه آتشکده رستاق در بالای کوه که در حال فرو ریختن است
نگاره ای از چهارتاقی رستاق پیش از مرمت
شاهکار مرمت های تازه در چهارتاقی رستاق!؟
گنبد تازه ای که در مرمت های جدید برای بنای چهارتاقی ساخته اند و مایه شگفتی است و اندوه بار
مرمت های غیراصولی و شلخته در درون چهارتاقی
ترک های عمیق در درون چهارتاقی که به تازگی مرمت شده است، جای هیچ پرسشی باقی نمی گذارد
بدون شرح!؟
مرمت های غیراصولی بر روی پایه های آتشکده رستاق که ساختار آن را به هم زده است
مجموعۀ آتشکده رستاق که به قصرآینه نیز نامدار است
انتهای پیام
