مقامات لشکری و کشوری ایران در مراسماتی که نامی از جزایر می‌آید بر مسکونی‌سازی و آبادانی جزایر تأکید می‌کنند اخبارهای آنرا مداوم مردم در رسانه‌ها می‌بینند و میشنویم.
ازسویی آنچه که از «دید و بازدید» مسئولین از جزایر می‌بینیم و اخباری که منعکس میشوند، فقط اسم چند جزیره (کیش، قشم، هرمز) از مجموعه جزایر ایرانی که غالب آنها در استان هرمزگان واقع شده‌اند را تکرار می‌کنند.
در خلیج تا ابد فارس ایران جزایری داریم که گویا مسئولین ایرانی آنها را با بایکوت خبری دارند از دید عموم مخفی می‌کنند و کرده‌اند؛ برای نمونه «آریانا» و «زرکوه» جزایر ایرانی هستند، که در حال حاضر در تصرف «امارات متحده عربی» قرار دارند و همین مسئله برای افکار عمومی یک سؤال تاریخی بوجود آورده است که چرا جمهوری اسلامی ایران تاکنون نسبت به رفع تصرف از آنها ، هیچ اقدامی انجام نداده است؟!.
مطابق اسناد موثق تاریخی و بین‌المللی این دو جزیره کوچک اما حیاتی یعنی «آریانا» و «زرکوه» متعلق به کشور ایران هستند و هر دو جزیره در خارج از دریای سرزمینی امارات متحده عربی واقع شده‌اند، چراکه هر کشور تا فاصله ۲۴ مایل ( تقریبا ۴۴ کیلومتر) از ساحل خود به طرف دریا حق مالکیت بر دریای سرزمین خویش را دارد که اصطلاحأ به آن آب‌های داخلی و دریای سرزمینی آن کشور می‌گویند، در حالیکه فاصله دو جزیره یاد شده زرکوه و آریانا ( که اماراتی‌ها به آن صیر ابو نعیم می‌گویند) تا آب‌های سرزمینی امارات بیش از ۶۰ کیلومتر است.
از سویی به عنوان نمونه می‌توان به دو جزیره «سقطری» و «کیلمیا» در مجاورت سومالی قرار دارند اشاره نمود که با وجود اینکه بیش از ۲۰۰ کیلومتر با یمن فاصله دارند اما متعلق به این کشور است و سومالی حقی برای حضور و تصاحب جزایر فوق را ندارد.
با کمال تأسف در حال حاضر امارات متحده عربی از جزیره «زرکوه» باتوجه به موقعیت جغرافیایی که دارد با تمام توان نفت و گاز استخراج می‌کنند و مشغول آماده سازی برای بهره برداری از موهبت‌های خدادی جزیره «آریانا» برای تبدیل کردن آن به قطب گردشگری و استخراج نفت هستند و در این بین شاهد هیچ نوع واکنشی از سوی ایران برای بازپس‌گیری جزایر یاد شده نیستیم مشخصاً عاقبتی چون کشور بحرین دارند.
وزارت امورخارجه نیز سالیان درازی است که دست روی دست گذاشته و گویا ادعا دارد پیگیری حقوقی در سکوت خبری کرده است تا با این روش مخفیانه شاید جزایر را پس بگیرند و هیچ خبری هم با کمال تأسف در این‌باره منعکس نمی‌شود.
اما دو جزیره گمنام و زیبای دیگر به نام «سیری و لاوان» در اختیار کشور ایران قرار دارند معروف هستند به «مروارید خلیج فارس» در اختیار داریم که کاملاً مالکیت مردم در آنها بلاموضوع شده و اسناد مالکیت قدیمی ملت که در زمان شاه ایران صادر شده است روی هواست و مالکیت کل این جزایر به «شرکت فلات نفت قاره ایران» که متعلق به وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران هست واگذار شده است.
با اینکه این شرکت نفتی دولتی سالهاست در جزایر؛ «قشم ، کیش ، سیری و لاوان» از جزایر استان هرمزگان و جزیره «خارگ» در استان بوشهر مشغول عملیات استخراج نفت و گاز است ، اما دفتر مرکزی آن در تهران قرار دارد و نه هرمزگان یا بوشهر! از سویی سهم انجام مسئولیت‌های اجتماعی این شرکت دولتی نفتی که از منابع استانهای جنوبی ایران استفاده می‌نماید، برای مردم آن صفر است.
جالب‌تر اینکه فلات قاره در زمینه اشتغال نیروی کار ماهر و متخصص بومی صفر است حتی نیروهای فضای سبز خود را از همه استانهای ایران (شمال ، تهران ، اصفهان ، شیراز ، اهواز و…) به جز جنوب تأمین می‌کنند ، گویا به شکل نانوشته‌ای مصوب کرده‌اند که استخدام نیروی کار در هر سطحی از استانهای جنوبی مخصوصاً هرمزگان که بیشترین منافع را از آن بهره‌مند میشوند، ممنوع است!
از همه نقاط کشور به جزایر تحت تصاحب خود پرواز هوایی گذاشته‌اند تا نیروهای شاغل در آنجا را جابه‌جا کند ، ولی یک پرواز هم به مرکز استان هرمزگان ندارند ، یعنی به همان دلیل قانون نانوشته نگذاشته‌اند؟
از سویی این شرکت نفتی عظیم قانون را در چشم‌پوشی و سکوت کامل نمایندگان مردم در مجلس و نماینده عالی دولت در استان دور زده و به همین راحتی سهم سه درصدی از فروش نفت و چهار درصدی از انعقاد قراردادها در منطقه نفتی را بالا کشیده، بماند که بنابر موارد یاد شده هیچ منفعتی اجتماعی نصیب استانهای جنوبی ایران نمی‌شود.
حتی مردم مظلوم و محروم جزایر ایران که پیوسته در معرض آلودگی‌های ناشی از فعالیت ابزارهای قدیمی نفتی هستند و سلامتی آنها را نشانه رفته ، نیز از اشتغال و بهره‌مندی از انجام هرگونه مسئولیت اجتماعی آن محروم هستند. این در حالیست بومیان و ساکنین اکثر جزایر ایران در خلیج فارس جزو محروم‌ترین و فقیرترین مردم کشور ایران هستند این فقر به حدی شدید است که برخی از آنها حتی از امکانات ابتدایی زندگی هم محروم هستند.
با اوصاف یاد شده، در مورد جزایر باارزش نفتی ایران نه خبری میشنویم و نه نمایندگان پارلمان سینه چاک می‌کند و حرفی نمی‌زنند ، گویا جزایر ایرانی به علت قلت جمعیت ، کاملاً از نقشه ذهن شکار آرای آنان پاک شده است و دولت ایران با ندادن امکانات اولیه زندگی به مردم این جزایر و به رسمیت نشناختن مالکیت مردم حتی در جزایر سه گانه (ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک) که سالهاست در آن سکونت دارند ، اثبات کرده که همگام با شرکت‌های نفتی جزیره خوار ، بر علیه ساکنان جزایر یاد شده یاری کرده است.
کلیاتی در مورد خلیج فارس
خلیج فارس در سده اخیر، بدون تردید یکی از مهمترین و حساس‌ترین مناطق جهان در نگرش‌های ژئوپلتیک و محاسبات ژئواستراتژیک بوده است. با توجه به تحولات و دگرگونی‌های عمیق و جاری در عرصه مناسبات بین‌المللی، در آغاز قرن ۲۱ مهمترین کانون توجه قرار گرفته و به تعبیر کلاسیک ژئوپلتیک «هارتلند»، یا «قلب زمین» نام می‌گیرد.
خلیج فارس از قدیم الایام مورد نظر سیاستمداران بزرگ جهان قرار داشته و چه بسا که می‌توانیم این منطقه را محل «انعکاس سیاست‌های بین المللی» بنامیم.
متفکر و نظریه پرداز نظامی اروپایی «یوردیس فون لوهازن» در مورد اهمیت ژئواستراتژیک وسوق الجیشی منطقه خلیج فارس تعبیر و تعریف بسیار جالبی دارد که اهمیت استراتژیکی این منطقه و عمق مطامع استعماری کشورهای سلطه‌گر غربی، به ویژه قدرت‌های جهانی در خلیج فارس را روشن می‌سازد. وی می‌گوید: «میان دو نوار اروپا و آفریقا و استرالیا و آسیا، سرزمین‌های روسی سیبری‌های واقع شده و در مرزهای جنوبی آن، خاورمیانه قرار دارد.
خاورمیانه مرکز دنیای قدیم است، مرکزی که در دل آن، منطقه خلیج فارس قرار دارد و به منزله «مرکز مرکز» شناخته می شود. از هر جهت حساس‌ترین نقطه دنیای قدیم است. هرگونه آشفتگی که برابر عوامل بیرونی در این منطقه پدید آید، پیامدهایی برای دو قاره اروپا و آفریقا خواهد داشت.
به نگارش تاریخ خلیج فارس پیوسته بخش پراهمیتی از جهان بوده و همانطور که تاریخ نویسان و باستان شناسان به ما می‌گویند، تمدن بشر در نزدیکی آب‌های این دریا پدید آمد.
خلیج فارس نقش خود را به عنوان شاهراه بازرگانی، از روزگاران باستان آغاز کرد. این نقش از هنگام گسترش قدرت امپراتوری‌های بزرگ مانند هخامنشیان، یونانیان، مقدونیان، پارتیان، رومیان و ساسانیان، اهمیت بیشتری یافت. هنگامی که تشکیلات غرب حاکمیت امروزه با توجه به پیشرفت‌های چشمگیری که در علوم ژئوماتیک حاصل گردیده، داشتن شناخت و آگاهی و اطلاعات به هنگام از مناطق، جهت انجام پروژه‌ها و طرح‌های تحقیقاتی، عمرانی و نظامی و…. حائز اهمیت فراوانی است.
بشر با آگاهی از این مهم از دیرباز اقدامات فراوانی را جهت دست یابی به اطلاعات جغرافیایی زمین و هوا انجام داده و چه بسا در این راه هزینه‌های فراوانی را نیز با رغبت نموده، اما هیچگاه از اهداف اصلی خود منحرف و ناامید نگردیده بلکه همواره با عزمی راسخ در این راه قدم برداشته است، تا جایی که امروزه با پدید آمدن ابزار و روش‌های مدرن شاهد دست یافتن به اطلاعات جغرافیایی به صورت روزانه و یا حتی لحظه‌ای هستیم اگر چه تمام مطالعات و تلاش‌های بشر در این راه جهت مقاصدی همچون دفاع از سرزمین خویش در برابر حملات و تجاوزات دشمن و یا دست یافتن به سرزمین‌های دیگر بوده است اما در نهایت دانش‌هاوعلوم بدست آمده در خدمت مقاصد صلح جویانه و غیر نظامی قرار گرفته است.
در این مقاله سعی دارم اطلاعات جدید و ساختاری از جزایر ایرانی خلیج فارس که در دسترس همگان قرار ندارند ارائه دهم که با مطالعه آن به یک جمع‌بندی کلی از اطلاعات ساختاری آن دست یابند.
از نظر طبیعی خلیج فارس دریایی هلالی شکل است که از طرف شرق با دریای عمان و اقیانوس هند ارتباط دارد. خلیج فارس دارای حدود ۱۰۰۰ کیلومتر طول و بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلو متر عرض است. سطح آن حدود ۲۲۶ هزار کیلومتر مربع و عرض آن در قسمت تنگه هرمز حدود ۶۰ کیلومتر است. خلیج فارس در عرض جغرافیایی ۲۴ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۳۰ درجه و طول جغرافیایی ۴۸ درجه تا ۵۶ درجه و ۳۰ دقیقه واقع شده است.
آب و هوای این ناحیه خشک و نیمه استوایی بوده و دمای آن در هنگام زمستان معتدل و در تابستان بسیار گرم و شرجی می باشد. میانگین درجه شوری آب نیز در آن بین ۳۷ تا ۴۰ در هزار است. اهمیت جهانی خلیج فارس در دوره نوین از سال ۱۹۰۸ هنگامی آغاز شد که نخستین چاه در مسجد سلیمان حفر شد و به نفت رسید.
امروز به جهت وجود ذخایر گسترده انرژی منطقه که گسترده ترین ذخایر جهان است، اهمیت جهانی دارد و این در حالی است که ذخایر موجود انرژی در دیگر بخشهای جهان رو به پایان می رود. عوامل دیگری که بر این اهمیت می‌افزاید، گستردگی امکان صدور و ارزانی تولید است.
ذخایر خلیج فارس طبق برآورد سال ۱۹۸۷ میلادی ۵۶۵ میلیارد شبکه بوده که ۶۳ درصد کل ذخایر نفتی جهان شمرده می‌شود. ذخایر گاز طبیعی منطقه تا ۳۱ تریلیون متر مکعب برآورد شده که ۳۰ درصد ذخایر گاز طبیعی جهان است. این ذخایر در سال ۱۹۹۶ بالغ بر ۶۰۰ تا ۶۷۳ و ۵۴۸ تا ۶۰۰ میلیارد بشکه برآورد شده است.
جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن بیش از ۹۰ میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت تا سال ۱۳۶۹ ه.ش و معادل بیش از ۱۴ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی یکی از مهمترین کشورهای منطقه خلیج فارس از نظر منابع انرژی محسوب می‌شود. آخرین آمارها از ذخایر نفت ایران در سال ۱۹۹۶ بالغ بر ۱۰۲/۸۶ میلیارد بشکه و ذخایر گاز آن ۱۷۰۰۰ تا ۲۱۰۰۰ میلیارد متر مکعب است.
ذخایر معدنی در کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه جمهوری اسلامی ایران، امکانات کشاورزی در کشورهای منطقه نیز از دیگر عوامل حاشیه ای این منطقه به شمار می رود. مرزهای سواحل شمالی خلیج فارس را که کشور جمهوری اسلامی ایران در برگرفته حدود ۲۰۵۰ کیلومتر میباشد و مابقی مرزهای آن به ترتیب، همجوار با کشورهای عراق، کویت، عربستان، بحرین، قطر، امارات متحده عربی و عمان است. از کشورهای یاد شده، سرزمین‌های هفت کشور کرانه ای است و تنها کشور بحرین به صورت مجمع الجزایر در آب‌های خلیج فارس قرار دارد.
هر یک از ابعاد مختلف طبیعی، سیاسی، اقتصادی خلیج فارس در ارتباط با یکدیگر بوده و مجموعا باعث گردیده تا از امتیازات بسیاری برخوردار شود. غنای فرهنگی منطقه بی نظیر بوده و سابقه تمدن و مدنیتی که جهان در این بخش از خود شاهد آن بوده در دیگر مکان‌ها کمتر وجود دارد.
جغرافیای طبیعی
تحولات زمین شناسی حوضه‌هتی جزایر خلیج فارس تحت تأثیر فرآیندهای مختلف رسوبگذاری، زمین ساختی و تکتونیکی زمان طولانی را طی کرده تا به این مرحله رسیده از جمله مهمترین این پدیده‌ها که در سرتاسر فارس ساحلی و خوزستان گسترش داشته، از پالئوزوئیک تا تریاس میانی، جنوب و مرکز ایران یک ناحیه پلاتفرمی واحدی را با حوضه نمکی انفرا کامبرین تشکیل می‌داد و یک ناحیه هورست (Horst shape) شکل در امتداد تراست زاگرس و در امتداد محور بافق – کرمان (مشتمل بر هسته های آسینتیک
Assynetic cross)یک پوشش تخریبی کم عمق و سنگ آهک‌هایی از نوع سکوی قاره ای را تشکیل می‌دهند. در فار تکتونیکی سیمیرین (تریاس پسین) مرکز و جنوب ایران از هم جدا می‌گردد، البته در امتداد خط لولای (Hinge)زاگرس نیز به دو قسمت، یکی میوژئوسنکلینال زاگرس و دیگری یک پلاتفرم بهمراه موزائیک‌های هورست و گرابنی مانند تقسیم شده که این فاز کوهزایی همراه با تزریقات گرانیتی شیرکوه و غیر بوده است. فلیش‌های حوضه‌های ژوراسیک و کرتاسه در یک منطقه متحرک شمال و شرق انار فرو نشست دارد. سپس چین خوردگی‌های آلپین میانی (کرتاسه پسین – پالئوسن) در سمت شمال غربی میوژئوسنکلینال زاگرس با زیررانندگی پلاتفرم غربی آغاز می‌گردد و این حرکت همراه با تزریق‌های افیولیتی و پیدایش کالر ملانژ یا آمیزه رنگی است.
این حرکات با یک شکاف برداری عمیق در شمال شرق منطقه دگرگونی سیرجان ادامه یافته و گودالهای فلیش پالئوسن شروع به فرونشینی یا سوبسیدانس نموده، بطور خلاصه از روی واحدهای سنگی و تغییرات چینه شناسی می‌توان تاریخچه تحولات زمین شناسی حوضه جزایر خلیج فارس را به مراحل رسوبگذاری پلاتفرمی بلند مدت اینفرا کامبرین تا تریاس میانی یا حرکات جزئی خشکی زائی و رسوبگذاری تریاس میانی تا انتهای دوران تر شیری که با جنبش ها و حرکات کوهزایی آلپی (پیشین میانی و پسین توام بوده که در بخش تکتونیک این گزارش مشروحه توضیح آن خواهد آمد و بالاخره رسوبگذاری قاره ای همراه با فاز پایانی آلپی یعنی پلیوسن که در این جزایر اثرات آن مشخص است تقسیم نمود.
آب و هوا
توده های هوا محرک‌های اصلی جریانهای عمومی هوا بر فراز فلات ایران، مراکز بزرگ کم فشار و پرفشاری است که در طی سال بر فراز سطوح وسیع جغرافیایی محیط بر فلات و یا درون آن تشکیل میشوند.
مهمترین توده‌های هوایی که منطقه مورد مطالعه جزایر خلیج فارس را تحت تأثیر قرار می‌دهند به دو گروه فصل سرد و فصل گرم تقسیم میشوند؛
توده‌های هوایی فصل سرد: در فصل سرد جریانهای عمده مؤثر از غرب ناشی می شود. دریای مدیترانه در فصل سرد سال یک ناحیه سیکلون زاست. همین سیکلونهاست که در فصول سرد شمال خلیج فارس و از جمله منطقه مورد بررسی را تحت تأثیر خود قرار می دهد. به طور کلی سیکلونهای باران زای ایران در فصل سرد از دو مسیر وارد ایران می شوند. مسیر اصلی این سیکلونها عبارتست از دریای یونان، قبرس، جنوب ترکیه، آذربایجان و جنوب دریای خزر. مسیر بعدی که یک مسیر فرعی محسوب می‌شود عبارت است از: قبرس، سوریه، جلگه بین النهرین، خوزستان، امتداد سواحل شمالی خلیج فارس و سپس از آنجا به داخل ایران هدایت می شوند.
جریان هوایی دیگری که باز هم از غرب وارد خلیج فارس و نهایتاً جزایر می‌گردد، در شمال آفریقا شکل می‌گیرد. این سیستم که بصورت یک مرکز فشار کم حرارتی روی کشور سودان تشکیل می‌شود بتدریج خود را بطرف شمال، روی دریای مدیترانه می‌کشد و پس از جذب رطوبت از طریق جلگه بین النهرین و خوزستان به نواحی شمالی خلیج فارس می رسد.
سیکلون تشکیل شده روی کشور سودان ممکن است از راه دیگری یعنی عربستان و کویت نیز بطرف شمال حرکت نموده و پس از توقف روی خلیج فارس، جذب رطوبت نموده و تقویت شده و بطرف استان بوشهر و هرمزگان و گاهی تا حدود ایران مرکزی کشیده شود. این سیستم ممکن است موجب ریزش باران‌های تند و سیلابی شود. بدین ترتیب سیکلونهای باران زای منطقه که عمدتا در فصل سرد سال وارد این نواحی میشوند از سمت غرب است.
توده های هوایی فصل گرم: جریانهای هوایی فصل گرم سال عمدتاً از جنوب و جنوب غربی از شبه جزیره عربستان وارد خلیج فارس شده و منطقه را تحت تأثیر قرار می دهد. چون این بادها از سرزمین گرم و تفدیده جنوب وارد آب‌های خلیج فارس می شود، موجب تبخیر زیاد میشوند. افزایش تبخیر، میزان بخار آب را در هوا زیاد نموده و در نتیجه حالتی از هوا را که شرجی نامیده می‌شود به وجود می‌آورد که آسایش انسان را دستخوش مشکلات فراوانی می‌نماید.
طبقه بندی اقلیمی
تقسیم بندی اقلیمی کوپن یکی از قدیمی ترین و کارآمدترین روش های تقسیم بندی اقلیمی جهان به شمار می رود. کوپن اقلیم شناسی برجسته آلمانی براساس استفاده از پارامترهای هواشناسی، بارندگی و دما، اقالیم جهان را به ۵ گروه اصلی حاره ای (A)، خشک (B)، معتدل (C)، سرد (D) و قطبی (E) تقسیم بندی کرده است. براساس مطالعات و محاسبات انجام شده طبقه بندی اقلیم منطقه به روش فوق از نوع Bwsanh است.
هر یک از حروف ارائه شده در تقسیم بندی فوق دارای معنی خاصی است که عبارتنداز: B = به معنای آب و هوای خشک که در آن تبخیر و تعرق بیش از بارش بوده و مازاد آب وجود ندارد و معدل حداقل سردترین ماه سال بیش از ۶ درجه است و نباتات در آنجا در شرایط طبیعی فقط نمو زمستانی دارند. w = به معنای آب و هوای بیابانی که در آن مقدار بارندگی سالانه به سانتی متر در نواحی که بارندگی بیشتر در زمستان است کمتر از معدل درجه حرارت سالیانه به سانتی گراد است. s = تابستان خشک که حداقل بارش مرطوبترین ماه زمستان سه برابر خشک ترین ماه سال تابستان است. a = به معنای تابستان بسیار گرم که متوسط دمای گرمترین ماه سال بیش از ۲۲ درجه است. “n = به معنای وجود مه و رطوبت زیاد هوا و متوسط درجه حرارت تابستان بیش از ۲۸ درجه است.
– ماههای گرم سال یعنی فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور و مهر دارای باد جنوب غرب و جنوب شرق پس از باد غالب است.
– بادهای غالب در هفت ماه از سال که جزء ماه های سرد سال محسوب می شوند. دارای باد شمال غرب هستند .
– باد غالب سالیانه به ترتیب غرب، شرق و جنوب غرب است.
سریعترین باد: برای تخمین سرعت و قدرت بادها مقیاس های مختلفی ابداع شده است. که متداول‌ترین آن مقیاس بوفورت میباشد. که آدمیرال بوفورت دریاسالار انگلیسی در سال ۱۸۰۶ آن را ارائه نمود. امروز این مقیاس بر حسب سرعت باد، در ارتفاع استاندارد ۱۰ متر از سطح زمین تعیین شده است. رابطه بین شدت با دو پارامتر دیگر در مقیاس بوفورت در جدول ۷ آورده شده است.
۲/۵ درصد از نوع بادهای خفیف و ملایم (۱۸ تا ۳۶ کیلومتر بر ساعت)، ۴۴ درصد از نوع بادهای تند و نسبتاً شدید (۳۶ تا ۵۴ کیلومتر بر ساعت)، ۴۴/۵ درصد از نوع بادهای شدید و طوفانی (۵۴ تا ۷۲ کیلومتر بر ساعت)، ۸/۴ درصد طوفان (۷۲تا ۹۰ کیلومتر بر ساعت) و ۰/۶ درصد از نوع طوفان شدید (۹۰ کیلومتر بر ساعت) است.
-بطور کلی می توان ماههای دی و بهمن را ماههای معتدل و خنک، ماههای اسفند و آذر را ماههای معتدل گرم، ماههای فروردین و آبان را ماههای نسبتاً گرم، ماههای اردیبهشت و مهر را ماههای گرم و ماههای خرداد، تیر، مرداد و شهریور را ماههای بسیار گرم دانست.
– دامنه تغییرات دمای ماهانه (که از تفاضل دمای گرم ترین و سردترین ماه سال بدست می‌آید) برابر با ۱۶ درجه سانتیگراد و ضریب آن ۲۲/۸۵ است. ( c.v=x۱۰۰ )
– دمای حداقل و حداکثر مطلق ثبت شده در طول ۱۹ سال آماری رقم ۸ درجه سانتیگراد مربوط به سال ۱۳۷۱ و بالاترین رقم حرارتی ۴۵ درجه سانتی گراد مربوط به سال ۱۳۶۰ بوده است. بعبارت دیگر دامنه تغییرات دمای حداقل و حداکثر نزدیک به ۳۷ درجه سانتیگراد است. این دامنه تغییرات از تفاوت دامنه حداکثر و حداقل ایران بسیار کمتر است که دلیل آن بالا بودن دمای جنوب کشور است. تفاوت حداقل و حداکثرها در دو ماه تیر و مرداد کمتر از ۲۰ درجه است و در مابقی ماهها این تفاوت به ۲۹ درجه نیز می رسد.
– تعداد ماههایی که اختلاف دمای متوسط حداقل و حداکثر آنها تا ۱۰ درجه سانتیگراد است، ۷ ماه بوده و ۵ ماه از سال، این تفاوت به ۱۰ تا ۱۲ درجه سانتی گراد می رسد.
بارندگی
براساس مطالعات انجام یافته توسط محققان مشخص گردیده که بخش اعظم بارندگی منطقه ناشی از ورود جریان های مرطوبی است که از اواسط فصل پاییز تا اوایل بهار به همراه مراکز کم فشار عمدتاً از غرب کشور وارد منطقه مورد بررسی قرار داد که نتایج تحقیقات در یک دوره ۲۰ ساله همچنین نشانگر آن است که به طور متوسط، سالیانه چندین مرکز کم فشار باران زا منطقه مورد مطالعه جزایر خلیج فارس را تحت تأثیر قرار داده و نیز روشن شده است که فعالیت این سیستم ها به طور عمده در ماههای زمستان بوده و نتیجه عملکرد این سیستم ها بیانگر حداکثر بارش در فصل زمستان است.
پر بارش ترین فصل سال زمستان با ۶۷ درصد و کمترین بارش فصلی مربوط به تابستان با ۱/۸ درصد است. که در فروردین ماه متوسط بارش سالانه از در هر جزیره ۵/۹ میلی متر تجاوز نمی‌کند و این در حالی است که در دو ماه دیگر بهار تقریباً باران نمی‌بارد. به عبارت دیگر تنها ۳/۳ درصد کل بارش سالانه در فصل بهار ریزش می‌کند. بعد از فصل زمستان فصل پاییز با سهم ۲۷/۹ دومین فصل پربارش در منطقه خلیج فارس محسوب می‌گردد.
همانگونه که قبلا ذکر گردید نظر به انطباق فصل خشک با ماههای گرم سال و نیز بالا بودن درصد بارندگی زمستانه نسبت به سایر فصول می‌توان رژیم بارندگی منطقه را مدیترانه‌ای دانست و ریزش‌های جوی زمستانه را ناشی از انقلابات جوی سیکلون های مدیترانه ای در نظر گرفت.
نکات برجسته زیر حائز اهمیت بیشتری است. – شروع بارندگی از اواخر مهر ماه در منطقه آغاز می شود که معادل ۰/۵ درصد کل بارش سالانه را تشکیل می دهد. – تاریخ خاتمه بارندگی عموماً در اواخر فروردین و در بعضی از سالها اوایل اردیبهشت ماه است. که آغاز، پایان و طول دوره شرجی در اکثر جزایر بیش از ۶ ماه از سال از پدیده شرجی رنج می‌برند و خطوط ۱۰- و ۸- به ترتیب از جنوب و شمال جزایر می گذرد.
باد
جهت عمومی بادها در سواحل خلیج فارس اکثراً در طول سال شمال غرب با سرعت متوسط ۵ تا ۱۰ کیلومتر در ساعت است. البته بادهای که در سطح استان هرمزگان و خلیج فارس می‌وزند دارای جهات و منشاءهای مختلفی بوده که بطور کلی می توان آنها را به پنج دسته تقسیم نمود. ۱) بادهای منظم فصلی که در نتیجه تغییرات فشار هوا در فصول مختلف سـال بـوجود می‌آید و بطور معمول شدت آن زیاد نیست. ۲) بادهای محلی که روزها از دریا بطرف خشکی و شب‌ها از سمت خشکی بطرف دریا می وزد. ۳) باد شمال که در طول ۹ ماه از سال به موازات ساحل شمالی خلیج فارس می وزد. ۴) باد شمال شرقی که در ناحیه شرق می وزد و با سرمای فلات ایران توام است. ۵) باد شرقی یا جنوب شرق که در زمستان به استقبال مراکز کم فشار مدیترانه می رود ولی در تابستان از بادهای بسیار نامطلوب منطقه است.
نکته ای را که باید در نظر داشت این است که بادهای کلی معمولاً با توده های عمومی هوا هماهنگ هستند گرچه توپوگرافی و شـرایط ویژه هـر منطقه در افزایش یا کاهش سرعت باد و نیز در تغییر سمت باد تأثیر مشخصی دارند، ولی به علت یکسان بودن سیستم‌های متأثر کننده حرکت هوا در منطقه، می توان ایده ای از سمت و متوسط سرعت باد منطقه مورد مطالعه بدست آورد.
رژیم بادهای منطقه: در بررسی جهت وزش بادها، فراوانی جهت آن، از هریک از هشت جهت اصلی و نیز فراوانی حالت آرامش هوا (سرعت کمتر از یک گره دریایی) محاسبه و نسبت‌های آن (بر حسب درصد) بیان می گردد. در این سنجش توزیع فراوانی جهات مختلف وزش باد در مقیاس ماهانه و سالانه مورد بررسی قرار می گیرد.
اقلیم شناسی عامیانه؛ بادهای محلی
به طور کلی بادهای محلی به بادهایی اطلاق می شود که جزء بادهای عمومی وسینوپتیک نبوده و حوزه عمل شان محدود و در مقیاس کوچک است. نمونه این گونه بادها را می توان نسیم های کوهستانی و دشت و نیز در مناطق مجاور دریاها و دریاچه ها، نسیم دریا و خشکی دانست.
البته در شرایط غلبه بادهای عمومی و به علت مداومت و شدت آنها، از تأثیـر بـادهای محلی کاسته و آنها را ضعیف و بی اثر می‌سازند ولی در شرایط ویژه و به خصوص در غیاب و با ضعف بادهای عمومی می توانند اثرات خاصی در جنبه های گوناگون زندگی مردم و بخصوص صیادان داشته باشند. جمع آوری اطلاعات مربوط به این پارامتر از طریق گردآوری کتابخانه‌ای، مصاحبه و تنظیم و تکمیل پرسشنامه‌های ویژه‌ای صورت گرفته که اطلاعاتی پیرامون نام بادها، جهات وزش، زمان وقوع، ویژگی های کیفی و بالاخره اثرات مطلوب یا نامطلوب آنها به دست می دهد.
اطلاعات جمع آوری شده پس از پالایش دقیق جمع بندی شده‌اند بر این اساس بادهای محلی و عمومی را می توان تا حدودی از هم تفکیک کرد. نتایج این بخش از مطالعات نشان میدهد که بادهایی که در ذیل آمده در منطقه قابل شناسایی است.
باد شمال: باد شمال در خلیج فارس نفوذ کامل دارد و تقریباً هشت ماه از سال از سمت شمال غرب می‌وزد. در مدت وزش این باد که شدت آن در تابستان بیشتر است گردوغبار زیادی به همراه داشته که تمام فضای خلیج فارس را می پوشاند و در زمستان توام با سرما ولی دوام آن کم است.
باد شمال شرق یا باد نأوشی: این باد در فصل زمستان می وزد و در بعضی اوقات شدید و به مدت ۳ تا ۵ روز ادامه می یابد.
باد شرقی، شرجی یا باد قوس: این باد در خلیج فارس از اواسط بهار تا پایان تابستان می وزد. و چون معمولاً مرطوب و گاهی توام با ابر و مه است در پاره ای از اوقات موجب بارندگی می‌شود.
باد جنوب غربی با باد سهیلی: زمان وزش این باد از اواخر شهریور ماه به بعد است و پس از باد قوس شروع به وزیدن می‌نماید. در موقع وزش این باد ابرهای زیادی ایجاد می‌شود که گاهی توام با طوفان رعد و برق است. وزش این باد بعضاً خساراتی را نیز به بار می آورد.
بادلوار یا آتش باد: جهت وزش این باد از جنوب غربی است و از صحرای سوزان عربستان منشاء می گیرد و زمان وزش آن نیز از تیر تا شهریورماه است.
باد بارح : هفتاد و پنج روز بعد از عید نوروز ۱۳ خرداد – ۳ ژوئن – هر سال طوفان شروع می شود که در بنادر ایران به نام «ضربه باد شمال» یا «باد بارح» خوانده می شود. در هفت روز اول وزش باد به صورت طوفان بسیار شدید بوده و اغلب توأم با گردو غبار و ماسه های سرخ رنگ است که از بیابان های عربستان به طرف شمال حرکت می کنند. در بعضی از سال ها این طوفان سرخ رنگ تا یکصد کیلومتری ساحل ایران نفوذ می کند. معمولا طوفان بارح دو هفته به طول می انجامد ولی در سنواتی که زمستان آن توأم با بارندگی است تا پایان فصل تابستان ادامه می یابد، آغاز طوفان از ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعد از ظهر و سپس از ساعت ۶ بعد از ظهر تا انتهای شب است. در تابستان از وقتی که این باد آغاز می شود و به پایان می رسد روزها گرمای هوا احساس نمی شود و تابستان هوا خنک و مطبوع است. مدت وزش این باد تا اواخر شهریورماه ادامه می یابد.
باد بحری: باد دریایی – بادی است که معمولاً از جانب دریا به طرف خشکی می وزد بنا به نوشته جلال آل احمد «چه شب بوزد و چه روز شرجی به همراه دارد، مرطوب است و گرم و شاید همان باد قوس باشد که در سواحل جنوبی ایران می شناسند. سدید السلطنه کبابی می‌نویسد. هر بادی که در وسط روز آید و بحرای را تغییر داده از دریا به خشکی وزیده آن را بحری گویند.
باد بری؛ (باد خشکی): بادی است که از خشکی به جانب دریا می وزد. «نسیمی است لطیف و ملایم از ثلث آخر شب تا یک، دو ساعت از صبح گذشته از طرف خشکی به دریا وزیده و فرح افزاست آب‌ها را در کوزه خنک و تلطیف کند».
باد شمال عید: از روز دوم تا سوم فروردین ۲۲ تا ۲۳ مارس طوفانی به نام ضربه شمال عید آغاز می شود که معمولا شدید نیست و بیش از پنج تا هفت روز دوام ندارد.
بادل چیزب: از اول ماه عقرب – اول آبان ماه با ۲۳ اکتبر – طوفان شدیدی که به نام لیزب آغاز می شود. این نام را دریانوردان ایرانی به باد مذکور داده اند و ناخدایان عرب
هیدرولوژی جریانات عمومی آب در خلیج فارس
نقشه جریان عمومی آب در خلیج فارس که براساس اثرات باد و توزیع غلظت آب و مشاهدات عینی می باشد. نشان می دهد که بطور کلی آب در امتداد سواحل شمالی وارد شده و در امتداد سواحل جنوبی از خلیج فارس خارج می شود.
پهنای این جریان ها به نسبت فصل تغییر یافته و ظاهرا جریان ورودی آب در تابستان از فصل های دیگر پهن تر است. و این تاحدی بدان علت است که مقادیر زیادی آب کم نمک وارد خلیج فارس می شود تا جانشین آبی گردد که در اثر گرما در خلیج فارس تبخیر شده است.
در زمستان پهنای جریان ورودی آب بطور قابل ملاحظه ای کاهش یافته و ظاهرأ مقدار آب سطحی از تنگه هرمز به دریای عمان می ریزد. گاهی در قسمت شرقی خلیج فارس جریانهای قوی آب دیده می شود. جریانهایی با سرعت تقریبا ۴ گره در مغرب جزیره قوین و جریانهای با سرعت بیش از ۶گره در شمال جزیره تنب مشاهده شده است.
بطور کلی نمی توان اطلاعات دقیقی درباره جریانهای دریایی خلیج فارس داد. زیرا این جریانات در طول سال متغیر هستند ولی شواهدی هست که نشان می دهد جریان اصلی در تنگه هرمز در بیشتر ماههای سال در جهت مغرب بداخل خلیج فارس می باشد. جریان دیگری که پس از اندازه گیری های متعدد جهت آن غربی تشخیص داده شده است.
در امتداد ساحل شمال خلیج فارس بین تنگه هرمز و رأس مسندم وجود دارد. این جریان از ماه خرداد تا آذر شدت بیشتری دارد. سرعت اکثر جریان های فوق اغلب از یگ گره تجاوز نمی کند. ولی جریانهای شدیدتری تا سرعت ۱/۵ گره نیز ممکن است بچشم بخورد.
جریانات دریایی
همانگونه که قبلاً ذکر گردید بطور کلی در خلیج فارس یک جریان سطحی در خلاف جهت حرکت عقربه‌های ساعت چرخه‌ای از ورود آب اقیانوس ساحل خلیج فارس ایجاد می کند. این جریان دریایی نقش عمده ای در تعیین دما، پراکنش شوری و مواد غذایی مورد نیاز زیستمندان در این خلیج ایفا می نماید.
جریانهای جزر و مدی از دیگر جریانهای دریایی خلیج فارس می باشد. در خلیج فارس این جریانها معمولا روندی موازی با محور خلیج دارند. سرعت آنها حدود ۰/۵ متر در ثانیه و بین عمق صفر تا ۴ متر در قسمت سطحی آب دیده می شوند. در آبراهه های ساحلی ابوظبی سرعت جریانهای جزرومدی ممکن است از ۰/۶ متر در ثانیه نیز تجاوز کند. در جزایر ایرانی خلیج فارس جریان های جزرومدی در جنوب جزیره فارور قوی تر و سرعتی بین ۰/۰۳ تا ۰/۵۸
متر بر ثانیه دارند. البته اطلاعات موجود در باره این مطلب نسبتا کم می باشد، بنظر می رسد که جریان خلیج فارس نابرابری روزانه جریانات کشندی بسیار قابل ملاحظه است، از دو جریانی که در مدت ۲۵ ساعت در یک جهت حرکت می کند یکی بمراتب شدیدتر از دیگری می باشد و این نابرابری در مواقعی که بعد سماوی ماه رو به ازدیاد در جهت مثبت و یا منفی می رود بیشتر و در مواقعی که ماه در استوای سماوی قرار دارد کمتر مشاهده می شود.
همین تأثیر است که باعث ایجاد مد بزرگتر و جزر کوچکتر در شبانه روز می شود در قسمت اعظم خلیج فارس جریان آب مد معمولا در جهت شمال غرب بطرف بالای خلیج و جریان آب جزر در جهت جنوب شرق است. نوع جریان کشندی در هر ناحیه احتمالا با نوع جریان آب جزر در جهت جنوب شرق است. نوع جریان کشندی در هر ناحیه احتمالا با نوع کشندهای (جزرومد) آن ناحیه برابر نیست و جریانهای کشندی روزانه ممکن است در مناطقی وجود داشته باشند که دارای کشند نیمروز می باشد و بر عکس بهمین دلیل ساعت چرخش جریان و شدت آن در هر محل ارتباطی با حرکت عمودی آب در آن محل ندارد.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی جزایر غالباً در تقسیم بندی گیاهی جزء ناحیه گرمسیری جنوب فارس و جزء منطقه علفزار به حساب می‌آیند. به دلیل نبودن ارتفاعات، وسعت کم و عدم تنوع و ثابت بودن عناصر اقلیمی در تمام سطح جزایر، تفاوت عمده ای در شکل و ترکیب جوامع گیاهی آن بچشم نمی خورد.
بنابراین تغییرات جزئی در پراکندگی گونه ها، نمود پیدا کردن و جوامع کوچک در نقاط مختلف آنها صرفا وابسته به عوامل خاکی بالاخص بافت، ساختمان و جنس سنگ مادر و تا حدودی ترکیب شیمیایی خاک است.
گیاهان موجود در سطح جزایر خود را با شرایط آب و هوا و همچنین ترکیبات خاک تطبیق و سازگار نموده‌اند. بطوریکه درختان عظیم الجثه چند صد ساله انجیر معابد در نقاطی رشد نموده‌اند که ریشه های آنها مشاهده می‌شود که در داخل سنگ‌های نرم آهکی نفوذ می‌کنند.
گونه های درختی
درختان جزایر را می توان به دو دسته بومی و غیربومی تقسیم نمود. درختان بومی آن که بسیار جذاب و دیدنی و همچنین جزء سرمایه های طبیعی منطقه بحساب می آیند شامل لور، کنار، گز، خرما، سپستان و دسته غیر بومی که طی سده های گذشته و دهه های اخیر به جزایر وارد شده اند مانند گل کاغذی، نخل زینتی و برخی درختان مثمر را نام برد.
الور: این درخت به نام های انجیر معابد، انجیر بنگالی، الول، بر، اتاب، لیل، واردو، لول و لیر خوانده می شود. این درخت دارای ریشه های هوایی میباشد که پس از رسیدن به زمین در آن نفوذ می‌نمایند. میوه های آن به اندازه فندق و به رنگ نارنجی است.
کنار: این درخت به نام های سدر، بحر النبق، و همچنین سنجد گرجی نیز خوانده می شود. این درخت دارای میوه ای خوراکی به اندازه یک گوجه فرنگی کوچک بوده و برگ های آن غالبأ به مصرف و خوراک دام ها می رسد.
گز: این درختچه که به گز شاهی نیز معروف است دارای برگ های ریز و بهم فشرده بوده و بصورت پراکنده در نواحی دیگر جزیره با ارتفاع نسبتا بلند وجود دارند.
درختچه های کرت: گرات، قرط، قرض، لرت، صمغ عربی، سلم، چش و بابول نامهای
دیگر این درختچه میباشد. که در سطح جزایر خلیج فارس به درخت بی عار (بعلت نیاز آبی کم) معروف هستند. درخت کرت سایه افکن بوده و شاخه و برگهای آن به زمین می رسد.
درختان غیربومی: گـل کاغذی، نخل زینتی و انواعی از درخت گل ابریشمی اشاره نمود. بوته ها: مهمترین گونه‌های بوته‌ای جزایر عبارتند از: اسفنج وحشی، برشنک، اسفندرومی، ترشک، پنیرک، یونجه، پرشکو، آرتمیزیا، تـــره شـرشک، خرنویون، آگول، دیش، بوگند، آندم، سمان و چند گیاه بوته ای دیگر به اسم محلی گروزو هستند.
پرندگان
یکی از مهمترین و با ارزش‌ترین مناطق جوجه آوری پرندگان دارای تنوع و فراوانی پرندگان دریایی و خشکی زی جزایر خلیج فارس هستند. که فهرست پرندگان این جزایر بدین شرح است: پرستوی دریایی تیره | باکلان گلوسیاه ، حواصیل سبز ، حواصیل ساحلی ، حواصیل ارغوانی ، پرستوی دریایی ، کاکلی ، پرستوی دریایی پشت دودی ، عقاب ماهیگیر سلیم کوچک سلیم شنی ، چکاوک کاکلی ، سوسک دم دراز ، بلبل خرما ، قمری ، زنبورخوار ، گنجشک معمولی ، چک چک ، کبوتر چاهی ، پرستو ، هدهد …
خزندگان
خزندگان جزایر خلیج فارس و آب‌های پیرامون آن عبارتند از: مارمولک شنی، مار قیطانی ، مار جعفری و مار دریایی، لاک پشت پوزه عقابی ، لاک پشت سبز ، لاک پشت چرمی
ماهی‌ها
آب‌های نیلگون خلیج فارس و دریای عمان دارای انواع مختلف ماهی و دیگر آبزیان است که منشأ آنها اقیانوس هند است. این محیط آبی یا اکوسیستم از نظر تنوع و دارا بودن ذخیره پروتئینی، از غنی ترین ذخایر کشورهای حاشیه خلیج فارس به شمار می رود. ماهی‌های خوراکی و غیر خوراکی زیادی در این آب‌ها، بویژه سواحل ایرانی خلیج فارس وجود دارند. تاکنون در مطالعه‌ای که صورت گرفته گونه‌های ماهیان خلیج فارس حدود ۴۵۰ گونه ماهی غضروفی و استخوانی گزارش شده است.
حیات جانوری
به طور کلی محدود بودن ذخایر و میزان بالای املاح در آب‌های شیرین، بالا بودن درجه حرارت، طولانی بودن فصل خشک، میزان کم بارندگی متوسط سالانه و تشکیلات مرجانی صخرهای سخت و بعضاً مارنی موجود در اکوسیستم طبیعی منطقه سبب تنوع کم تعداد گونه های جانوری درجزایر شده است و با توجه به واقع بودن جزایر خلیج فارس در محدوده مناطق خشک جهان به طور کلی، تعادل زیست محیطی در این جزایر شکننده است. لذا ورود هرگونه جانور غیر بومی به منطقه شرایط زیستگاهی گونه های بومی را دگرگون می سازد و آنها به عنوان گونه های مهاجم می توانند نابودی گونه های بومی را به ارمغان بیاورند.
مدیریت حیات وحش منطقه‌ای باید به گونه ای باشد که حیات وحش فعلی جزایر را حفظ و احیاء نمایید و زمینه جاذبه‌های توریستی حیات وحش جانوری منطقه تقویت شود با این هدف اگر باید گونه های جانوری بیشتری به منطقه وارد شود بایستی مطالعات و بررسی‌هایی در زمینه فنولوژی این گونه ها در اکوسیستمهای مختلف صورت بگیرد.
مهاجرت
مهاجرت مردم بنادر و جزایر ایرانی خلیج فارس در چند دهه پیش براثر رکود معاملات مروارید، کشف حجاب، سربازگیری، تأسیس گمرک و برقراری عوارض، قانون انحصاری تجارت خارجی، عدم توجه به عمران و آبادانی جزایر، فقر، بیکاری، نبودن راه دسترسی سریع به نقاط آباد و پرجمعیت کشور، کمبود و نداشتن آب آشامیدنی، خشکسالی های پیاپی، نبودن بازار فروش برای محصولات، عدم توجه و حمایت از ماهیگیران و لنج سازان محلی و خرده کشاورزان و معدودی دامداران و … از طرفی آبادانی بی وفقه شیخ نشین ها، سهولت رفت و آمد بین جزایر و امارات عربی، فراوان و ارزانی اجناس در کشورهای جنوبی خلیج فارس، وجود کار، درآمد، وسایل رفاهی کافی، بالا بودن دستمزدها و خلاصه تشویق شیوخ عرب به اقامت ایرانیان در شیخ نشین ها، همه و همه موجب جلب مردم جزایر به کشورهای عرب زبان و باعث ترقی و پیشرفت این کشورها و خالی شدن جزایر و بنادر ایران از نیروهای فعال گردید.
انتهای پیام
