دکتر مهرداد ملک‌زاده، عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، در مصاحبه‌ای با تأکید بر آسیب‌های جبران‌ناپذیر ناشی از حفاری‌های غیرمجاز، به ناتوانی و ضعف اجرایی ایران در مقابله با این پدیده پرداخته است.
مقایسه رویکردهای کشورهای همسایه در مقابله با حفاری‌های غیرمجاز
در بسیاری از کشورهای همسایه، برخورد با حفاری‌های غیرمجاز بسیار جدی است و برای حفاران غیرمجاز، مجازات‌های سختگیرانه‌ای اعمال می‌شود. به گفته دکتر مهرداد ملک‌زاده، دولت صدام حسین در عراق با متخلفان برخوردی سخت و سریع داشت؛ به‌گونه‌ای که در صورت دستگیری حفاران غیرمجاز، دادگاهی سیار در همان محوطه تاریخی برگزار می‌شد و بلافاصله حکم اعدام برای متخلفان اجرا می‌شد. این سخت‌گیری باعث شد که در دوران حکومت صدام، با وجود درگیری‌های نظامی، حفاری‌های غیرمجاز در عراق کاهش یابد و از خروج آثار فرهنگی جلوگیری شود.
همین رویکرد را می‌توان در دولت طالبان در افغانستان مشاهده کرد که با جدیت از آثار تاریخی و فرهنگی حفاظت می‌کنند و حفاری‌های غیرمجاز را به‌شدت سرکوب می‌کنند. به نظر می‌رسد که در ایران، با وجود تأکید بر اهمیت میراث فرهنگی، این حساسیت و دقت در حفاظت و جلوگیری از حفاری‌های غیرمجاز وجود ندارد.
آثار مخرب حفاری‌های غیرمجاز؛ تخریب هویت تاریخی
حفاری‌های غیرمجاز علاوه بر از دست رفتن اشیای باستانی، لایه‌های تاریخی و فرهنگی سایت‌ها را به‌طور کامل از بین می‌برد و به گفته دکتر ملک‌زاده، «رگه‌های تاریخی که طی هزاران سال شکل گرفته‌اند، مانند کتابی است که توسط حفاران صفحه به صفحه نابود می‌شود.»
به باور باستان‌شناسان، اهمیت بافت فرهنگی و تاریخی یک محوطه از اهمیت اشیای موجود در آن بیشتر است. در فرآیند کاوش‌های علمی، این لایه‌ها به‌تدریج و با دقت کاوش می‌شوند تا با مطالعه لایه‌ها و نحوه انباشت نهشته‌های تاریخی، درک جامعی از گذشته حاصل شود. اما حفاران غیرمجاز با تخریب این لایه‌ها، امکان بازسازی و مطالعه علمی این محوطه‌ها را از بین می‌برند و بخش‌های کلیدی تاریخ فرهنگ ایران برای همیشه از دست می‌رود.
تفاوت ساختارهای تاریخی ایران و اروپا
محوطه‌های باستانی در ایران و مشرق زمین با نوع خاصی از ساختارهای تاریخی به نام «تپه باستانی» شناخته می‌شوند. این تپه‌ها شامل لایه‌های انباشته از بقایای تمدن‌های مختلف هستند که در طول هزاران سال روی هم جمع شده‌اند. از این نظر، تاریخ فرهنگی ایران و کشورهای همسایه به‌کلی متفاوت از ساختارهای باستانی اروپا است. در اروپا، به دلیل تفاوت در جنس بناها و ساختارهای تاریخی، لایه‌بندی و نهشته‌گذاری مشابه ایران وجود ندارد و بناها بیشتر سنگی و چوبی هستند که با گذشت زمان فرسوده می‌شوند.
اما در ایران، این تپه‌ها و نهشته‌ها شامل اطلاعات گسترده‌ای از دوره‌های مختلف تاریخی‌اند و به دلیل شرایط خاص منطقه و فلات ایران، انباشته شدن فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف در یک مکان، روند مطالعه لایه‌ها را برای باستان‌شناسان بسیار بااهمیت کرده است. به همین دلیل، تخریب این نهشته‌ها توسط حفاران غیرمجاز، به معنای از دست رفتن قطعاتی از تاریخ است که برای همیشه غیرقابل جایگزینی هستند.
چرا حفاری‌های غیرمجاز بحران‌زا هستند؟
حفاران غیرمجاز تنها به‌دنبال اشیای باارزش هستند و برای دسترسی به آنها کل ساختار فرهنگی و تاریخی یک محوطه را نابود می‌کنند. به‌گفته دکتر ملک‌زاده، «اگر اشیای باستانی تنها جمع‌آوری می‌شدند، شاید باستان‌شناسان کمتر از وضعیت نگران می‌شدند، اما تخریب کل لایه‌های تاریخی که اطلاعات مهمی را در خود دارند، خسارت اصلی است.»
در یک کاوش علمی، لایه‌های فرهنگی و نهشته‌های باستانی به‌تدریج و با دقت برداشته می‌شوند و هر مرحله از این کار، تجربه‌ای منحصر‌به‌فرد است که تنها یک بار امکان انجام آن وجود دارد. در صورت انجام اشتباه یا تخریب، دیگر نمی‌توان ترتیب و موقعیت دقیق لایه‌ها را به حالت اولیه بازگرداند، چرا که هر کاوش علمی همچون خواندن کتابی است که با هر صفحه جدید، اطلاعات تازه‌ای ارائه می‌دهد. حفاران غیرمجاز با آسیب زدن به این روند علمی، روند مطالعه و درک تاریخ ایران را نابود می‌کنند.
ضرورت بازنگری در برخورد با حفاری‌های غیرمجاز
با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی محوطه‌های باستانی ایران، ضروری است که سیاست‌های حفاظتی با شدت بیشتری در دستور کار قرار گیرد. نمونه‌های موفق کشورهای همسایه نشان می‌دهد که برخورد قاطع و تعیین مجازات‌های سنگین برای حفاری‌های غیرمجاز می‌تواند به حفظ هویت و تاریخ فرهنگی کمک کند. از سویی، نیاز به افزایش نظارت و آموزش عمومی درباره اهمیت این محوطه‌ها بیش از پیش احساس می‌شود.
به باور کارشناسان، با اتخاذ سیاست‌های جدی‌تر و تعیین قوانین موثر برای حفاری‌های غیرمجاز، می‌توان از تخریب بیشتر محوطه‌های تاریخی جلوگیری کرد و این میراث ارزشمند را برای نسل‌های آینده حفظ نمود.
تخریب محوطه‌های باستانی ایران توسط حفاران غیرمجاز نه‌تنها تهدیدی جدی برای تاریخ فرهنگی کشور است، بلکه روندی بی‌بازگشت از دست رفتن هویت ملی به‌دنبال دارد. با توجه به نمونه‌های موفق در کشورهای همسایه، انتظار می‌رود مسئولان فرهنگی ایران با بازنگری و تقویت قوانین موجود، در مسیر حفاظت از آثار باستانی و جلوگیری از حفاری‌های غیرمجاز، گام‌های موثرتری بردارند تا از نابودی بی‌صدای تاریخ ایران جلوگیری کنند.
انتهای پیام
