دو چهره برجسته این خاندان در دوره ناصری، یکی دوستعلی فرزند حسینعلی‌خان است که از سال ۱۲۷۴ق بامنصب معیرالممالکی، خزانه‌دار کل و رئیس بیوتات سلطنتی شد. تصدی ضرابخانه، کالسکه‌خانه، زنبورک‌خانه و حکومت گیلان از دیگر مشاغل او بود. او بعد از عضویت در دارالشورای دولتی، لقب نظام‌الدوله گرفت. دیگری، فرزند او دوست‌محمد است که با عصمت‌الدوله، دختر دوم ناصرالدین‌شاه ازدواج کرد و در پانزده سالگی حاکم یزد شد.
عمارت مسکونی خاندان معیرالممالک از زیباترین بناهای محله سنگلج بود که در یکی از باغ‌های قدیمی این محله و نزدیک به دروازه قزوین قدیم قرار داشت و در اطراف آن حمام و تکیه معیر بنا شده بود. کارلا سرنا، نویسنده و جهانگرد ایتالیایی که در سال ۱۲۹۵ق این خانه را دیده، آن را قصر افسانه‌ای با حیاط‌های بیرونی و اندرونی توصیف کرده است. این خانه (احتمالا) در دهه ۱۳۵۰ش تخریب شد اما گمان می‌رود که محوطه نسبتا کوچک باغ کیهانی در محله سنگلج بازمانده آن باغ بزرگ باشد.
یادگار دیگر که تا امروز دوام آورده، مسجد و مدرسه معیر به انضمام آب‌انباری موسوم به آب‌انبار چهل پله است که بانی آن دوستعلی‌خان نظام‌الدوله بوده و احتمالا پیش از ۱۲۹۰ق ساخته شده است. این همان بنایی است که در روزهای اخیر از سوی بهره‌برداران دستخوش تغییرات غیراصولی و تخریب‌های فاجعه‌بار شده است.
جلال آل‌احمد که خانه پدری‌اش در سنگلج و نزدیک به مسجد معیر بود و به مدرسه‌ای در همسایگی این مسجد می‌رفت، در داستان کوتاه «گلدسته و فلک» توصیف جالبی را از گنبد و گلدسته‌های مسجد معیر به دست داده است.
انتهای پیام
